Fjögur orð

Flest tungumál nota AIDS eða HIV það sem á íslensku er nefnt alnæmi eða eyðni. Í færeysku er þó notað orðið eyðkvæmi ásamt orðinu AIDS. AIDS er skammstöfun á ensku orðunum Acquired Immune Deficiency Syndrome, sem þýða mætti 'áunnið heilkenni ónæmis'.

Flest tungumál nota orðið bibliotek um 'bókasafn', þótt í ensku muni oftast notað latneska orðið library af liber 'bók'. Orðið bókasafn er þýðing á gríska orðinu bibliotek sem myndað er úr biblos, 'bók', og théke, 'geymsla'. Orðið kemur fyrst fyrir í ævisögu Hannesar biskups Finnssonar [1739-1796] „upplesin vid Hans Jardarfør ad Skálholti þann 23ia Augúst 1796”, eins og stendur í útgáfunni frá1797. Hugsanlegt er að hinn lærði biskup hafi sjálfur þýtt orðið úr grísku.

Flest tungumál nota orðið autograf um það sem nefnt er eiginhandaráritun á íslensku. Orðið autograf er myndað af grísku orðunum αὐτÏŒς, autós, sem merkir 'sjálfur', og γράφ, graf, dregið af sögninni γράφειν, gráphein, 'skrifa'. Orðstofnarnir koma einnig fyrir í tökuorðum eins og átómat, 'sjálfsali', eða átómatískur, 'sjálfvirkur', graf, 'línurit', grafík, 'svartlist' og graffittí, 'veggjakrot'.

Flest tungumál nota telefon um það sem nefnt er sími á íslensku. Orðið telefon á sér langa sögu, þótt fyrirbærið ekki ýkja gamalt en vakti undrun þegar Alexander Graham Bell tókst að flytja mannsrödd um koparvír um 1870. Þegar framleiðsla tækisins hófst fáum árum síðar, var í ensku notað orðið telephone um þetta tækniundur. Orðið er myndað af grísku orðunum τῆλε, tÄ“le, 'fjarlægur', og φωνή, phōnÄ“, 'rödd' sem mætti þýða með orðinu firðtal. Eins og lesendur þekkja hefur firðtal breyst í tímans rás. Í stað talþráða hefur orðið til raunverulegt firðtal, þráðlausir símar sem nefndir eru farsímar eða gemsar, en gemsi er hljóðlíkingarorð eftir ensku skammstöfuninni GSM, Global System for Mobile Communications.

Í fornu máli kemur fyrir hvorugkynsorðið síma í merkingunni 'þráður' eða 'þráður úr gulli' og karlkynsorðið sími í samsetta orðinu varrsími, sem merkir 'kjölrák'. Þegar Íslendingum bárust frásagnir af fyrirbærinu telefon um 1870, var talað um telefón. Seinna komu fram tillögur eins og firðtal (1875), hljómþráður (1877), hljóðberi (1879), hljóðþráður (1888) og talþráður (1891). Í Ný danskri orðabók með íslenzkum þýðingum eftir Jónas Jónsson frá Hrafnagili frá árinu 1896 er að finna orðið sími í samsetningunum talsími og ritsími og sögnin talsíma. Árið eftir kemur orðið sími fyrir í tímaritinu Sunnanfara. Síðan hefur orðið verið einrátt í íslensku.

Og þá kemur rúsínan í pysluendanum. Í svahílí er notað orðið simu um 'telefon'. Svahílí er talað af 150 milljónum manna í Austur Afríku og er opinbert mál í Tansaníu, Kenía, Úganda, á Kómóróeyjum og í Kongó. Orðið simu í svahílí er komið af persneska orðinu sim, سیم, sem merkir 'þráður'm - jafnvel 'silfurþráður', og er orðið sim, سیم, notað í persnesku bæði um síma og farsíma. Persneska er indóevrópskt mál eins og íslenska og hafa liðlega 100 milljónir manna persnesku að móðurmáli: í Íran, Afganistan, Tatsekistan, Úsbekistan, Tyrklandi, Írak, Katar, Ísrael, Kúveit, Barein og Óman. Rót íslenska orðsins sími og persneska orðsins sim er hin sama, þ.e. *sêi-, og merkir 'binda', sbr. orðið seil, sem merkir 'band', og orðið sili: 'lykkja á bandi'. Til þess að reka smiðshöggið á furðusögu tungumálanna má geta þess að saga Persa hinna fornu heitir á Iran saga. Vegir tungumálanna eru því furðulegir, ekki órannsakanlegir eins og vegir guðs.

Konur og aðrir sólbaðsstofunuddarar

Gamall og góður nemandi minn úr Menntaskólanum í Reykjavík fyrir hartnær hálfri öld, Jón Steinar Gunnlausson, lögmaður og fyrrum dómari við Hæstarétt Íslands, skrifar grein í Morgunblaðið 28. f.m. um, hvernig nú skuli skipa í Hæstarétt. Telur Jón Steinar marga álíta „að þar ættu helst að sitja dómarar sem talist gætu einhvers konar „þverskurður” af fólkinu í landinu! Í öllu talinu felst einhvers konar grundvallarmisskilningur á starfsemi dómstóla.”

Réttarfar í landinu er of mikilsverður þáttur nútímalýðræðis, þar sem gilda skal jafnrétti og jafnræði á öllum sviðum, til þess að lögfræðingar, lögmenn og hæstaréttardómarar fjalli einir um það mál. Af þeim sökum leyfi ég mér sem gamall kennari að leggja orð í belg.

Andstætt því sem Jón Steinar álítur grundvallarmisskilning - að krefjast þess að í Hæstarétti sitji „dómarar sem talist gætu einhvers konar „þverskurður” af fólkinu í landinu”, tel ég að einmitt þannig ætti það að vera, þ.e.a.s. að í Hæstarétti sitji karlar og konur, afkomendur iðnaðarmanna, verkamanna og sjómanna - og sólbaðstofunuddara, en ekki aðeins nemendur Menntaskólans í Reykjavík úr fyrstu stétt, aldir upp í Vesturbænum eða Hlíðunum.

Jón Steinar segir, að dómstólar eigi að leysa úr réttarágreiningi milli manna og beri að dæma einungis eftir lögum - nema hvað, enda sé það í reynd forsenda fyrir starfi dómstóla „að hin lagalega rétta niðurstaða sé aðeins ein”. Þar fór hins vegar í verra, Jón Steinar, vegna þess sem þú bendir réttilega á, að oft þarf „á mikilli hæfni að halda því leitin er stundum ekki einföld og menn kann að greina á um niðurstöður hennar”. Þetta er mergurinn málsins: „Allt orkar tvímælis þá gert er”, eins og haft er eftir lögvitringnum Njáli á Bergþórshvoli. Auk þess sjá augu betur en auga. Auk þess þarf að taka tillit til ólíkra viðhorfa þegar leyst er úr ágreiningi manna. Og þótt ekki væri nema af þeim sökum eiga í Hæstarétti að sitja dómarar sem talist gætu einhvers konar þverskurður af fólkinu í landinu.

Jón Steinar segir að í „hópi þeirra sem kallast mega [takið eftir orðalaginu: kallast mega] lögfræðingar er margur misjafn sauðurinn. Við viljum ekki að aðrir en þeir hæfustu fái í hendur völd til að kveða upp dóma í málefnum fólksins í landinu. ... Í því efni skiptir kynferði dómara engu máli.”

Öllum mun ljóst vera, að í „hópi þeirra sem kallast mega lögfræðingar er margur misjafn sauðurinn” og af þeim sökum „viljum við” að þeir hæfustu fái í hendur það mikilsverða þjónustuhlutverk - ekki völd - til að kveða upp dóma í málefnum fólksins í landinu. En í því efni skiptir kynferði dómara máli. Konur og karlar hafa nefnilega ólík viðhorf vegna kynferðis síns.

Krafa nútíma lýðræðis á Vesturlöndum er að konur komi alls staðar að málum þar sem velferð okkar og örlög eru ráðin. Og meðan sjónarmið á borð við skoðanir Jóns Steinars eru enn við lýði að bera saman “lækna, iðnaðarmenn, verkamenn, veitingamenn og sólbaðstofunuddara” annars vegar og konur hins vegar, er eina leiðin að alls staðar þar sem velferð okkar og örlög eru ráðin sé viðhafður kynjakvóti - og þá meðal annars og ekki síst í Hæstarétti Íslendinga. Nóg er til af hæfum konum í hópi þeirra sem kallast mega lögfræðingar.