Auðlærð er ill enska.

Áhrif erlendra tungumála á íslensku hafa verið mikil frá upphafi, að vísu mismikil eftir tímabilum. Með auknum kristnum áhrifum á 10du öld bast fjöldi nýrra orða í málið. Mörg komu úr fornensku, s.s. bjalla, guðspjall, hringja, kirkja, sál, sálmur - og orðið sunnudagur. Önnur orð bárust úr lágþýsku, s.s. altari, djöfull, kór, krans, paradís, prestur, synd, trú og vers, þótt upphafs orðanna sé að leita í latínu, heimsmáli þess tíma. Beint úr latínu munu hafa komið orð eins og bréf (breve scriptum: „stutt skrif“), klausa (clausula), persóna (persona) og punktur (punktum). Öll þessi orð hafa unnið sér þegnrétt í málinu.

Á danska tímanum - frá siðaskiptum til 1918 - voru áhrif dönsku mikil, enda svo komið um miðja 19du öld, að umræður í bæjarstjórn Reykjavíkur fóru fram á dönsku og í barnaskóla þeim, sem starfræktur var í Reykjavík 1830 til 1848, var að miklu leyti kennt á dönsku. Stefán Gunnlaugsson bæjarfógeti sá sig því tilneyddan til þess árið 1848 að láta festa upp svohljóðandi auglýsingu: „Íslensk tunga á best við í íslenskum kaupstað, hvað allir athugi." Hann mælti einnig fyrir um, að næturvörðurinn skyldi hrópa á íslenskri tungu við hvert hús. Því var sagt: „Auðlærð er ill danska.” Á danska tímanum bárust í málið orð eins og altan, fortó, kamína, kakkalofn og maskína - sem horfin eru úr daglegu máli - og orðasambönd eins og reikna með, til að byrja með, koma inn á, koma til með að gera, vera í farvatninu - að ógleymdri sögninni kíkja, sem er að drekkja íslenskum sögnum um sömu athöfn.

Síðustu áratugi hefur íslenska einkum orðið fyrir áhrifum frá ensku. Þykir fínt að sletta ensku á svipaðan hátt og fólki á 19du öld þótti fínt að sletta dönsku. Nýlegt dæmi um ensk áhrif á íslensku eru sagnasamböndin stíga fram og stíga til hliðar, en þetta eru þýðingarlán úr ensku: to step forward og to step aside, og margir tala um consept þegar við sveitamenn að norðan látum okkur nægja að nota orðið hugmynd.

Á dögunum urðu umræður um nafngiftir á veitingastöðum á Íslandi. Ýmsir málverndarmenn báðu guð sér til hjálpar vegna þess að notuð væru erlend nöfn á veitingastaði. Alllengi hefur tíðkast að nefna hótel og veitingastaði á Íslandi erlendum nöfnum, s.s. Apotek rastaurant, Café Paris, Castello Pizzeria, Center Hotels, Domino's Pizza, Grand Hotel Reykjvík, Hotel Reykjavkí Centrum, Hilton Reykjavík Nordica, Icelandair Hotels, Kentucy Fried Chicken, Nauthóll bistro, Nings, Radison BLU, Saffran og The Capital Inn. 

Þótt nokkrum fyrirtækjum í verslun, iðnaði og ferðaþjónustu séu gefin erlend nöfn, er það eitt og sér engin ógn við íslenska tungu. Hættan liggur annars staðar. Þegar fólk veit ekki lengur hvenær það slettir og vill frekar nota erlend orð en íslensk eða þekkir ekki íslensk orð um hluti og hugtök ellegar notar orðatiltæki ranglega, er hættan orðin meiri. Hins vegar talar flest fólk gott mál, skólar vinna gott verk og skáld og rithöfundar efla málvitund fólks, auk þess sem stjórnvöld skulu lögum samkvæmt tryggja að unnt verði að nota íslenska tungu á öllum sviðum íslensks þjóðlífs. En „Auðlærð er ill enska.”

Gott veður og vont veður

Umræður um vorkomuna á Íslandi eftir harðan vetur endast okkur um sinn. Eðlilegt er að margur maðurinn sé orðinn leiður á veðurfarinu eftir versta vetur í áratug. En öll él birtir upp um síðir og íslenska vorið kemur - vorið sem Snorri Hjartarson lýsir í einu af mörgum hrífandi ljóðum sínum:

 

Þrátt fyrir nepju

og nýfallin snjó í hlíðum

kvakar lóan dátt

í dapurlegu holtinu.

 

Enn skal fagna

ungu vori og nýjum söng

í öllum þessum kulda,

fyrirheitinu

hvernig sem það rætist.

 

Fyrir aldarþriðjungi hitti ég sendiherra Norðmanna á Íslandi í höfuðborg hins bjarta norðurs - Akureyri - í logni, sólskini og 14 stiga hita. Þá sagði sendiherrann: „Når det blir fjorten grader på Island, så blir det varmt.”

Nokkrum árum síðar hitti ég konu frá sólskinslandinu Slóveníu, tengdamóður Vilhjálms Inga íþróttakennara við Menntaskólann á Akureyri. Hún hafði komið til landsins kuldasumarið 1979 að heimsækja dóttur sína og tengdason og fór eftir tvo daga og sagðist aldrei koma aftur til þessa voðalega lands. Þegar barnabörnin fóru að fæðast kom hún norður í blíðuveðri og sagði: „Þegar veður er gott á Íslandi, þá verður það svo gott.”

Hvergi hefur okkur Grétu orðið kaldara á ævinni en í fjögurra stiga hita í Kaupmannahöfn í janúar 1979, og vorum við þó klædd í síðar mokkakápur frá Iðunni með gæruskinnshúfur á höfði. Í febrúar 1988 vorum við svo í Helsinki í sömu mokkakápunum frá Iðunni með gæruskinnshúfur á höfði. Þá var þar 40 stiga frost en stilla. Gengum við um miðborgina okkur til ánægju í frostinu og var hlýtt. 

Sumarið 1993 dvöldumst við í Kóngsins Kaupmannahöfn og bjuggum á Kagså Kollegiet i Herlev. Fyrstu vikurnar var dumbungsveður, eins og stundum á Sjálandi á sumrin. Danmarks Meteorologiske Institut sagði þá dag eftir dag: „Det bliver fortsat køligt, atten, nitten grader.”

Jón Árni Jónsson, latínukennari við Menntaskólann á Akureyri, sagði frá því að versta veður sem hann hefði lent í um ævina hafi verið þegar hann var í Pompei: „Fjörutíu stiga hiti, glampandi sólskin og stillilogn.”

 

Hvað veður er gott og hvaða veður er vont?

Sumardagurinn fyrsti er ekki fyrsti sumardagur á Íslandi hinu kalda

Fréttastofa RÚV klifar á því dag eftir dag að þótt komið sé sumar sé enn vetrarveður á Íslandi. Mikill misskilningu liggur að baki þessum orðum. Að vísu hefur almanaksárinu frá fornu fari verið skipt upp í tvö misseri, vetur og sumar, og fyrsti dagur sumarmisseris lengi af talinn fyrsti fimmtudagur eftir 8. apríl, en með nýja stíl árið 1700 var fyrsti dagur sumarmisseris talinn fyrsti fimmtudagur eftir 18. apríl.

Í Danmörku, Noregi og Svíþjóð hefur fyrsti dagur sumarmisseris hins forna misseristals lengi verið talinn 14. apríl. Hins vegar skilgreina frændur okkar fyrsta sumardag þann dag þegar hitinn hefur náð 10°C fimm daga í röð.

Það ætti því engan að undra að enn sé vetrarveður á Íslandi þótt að fornu misseristali sé komið sumar. En sumarið kemur.

Listin að deyja

Í gær sótti ég rástefnuna LISTIN AÐ DEYJA í Háskóla Íslands. Dauðinn hefur lengi verið tabú á Íslandi og mörg virðumst við halda við séu ódauðleg - það eru bara aðrir sem deyja.

Ráðstefna var fróðleg - og tímabær. Aðalerindi flutti breskur sálfræðiprófessor, Peter Fenwick, sem kannað hefur viðbrögð fólks sem liggur fyrir dauðanum. Nefndi hann erindið “The importance of end of life experience - for living and dying”

Tvennt er efst í huga mér eftir ráðstefnuna: að dauðinn er hluti af lífinu og að samtal milli fólks leysir margan vanda og léttir marga þraut.

Að ráðstefnunni stóðu Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga, Háskóli Íslands, Hollvinasamtök líknarþjónustu, Krabbameinsfélagið, Landspítali, Lífið - samtök um líknarmeðferð, Læknafélag Íslands, Ný dögun - samtök um sorg og sorgarviðburði, og Þjóðkirkjan. Um 400 mann sóttu ráðstefnuna sem vonandi er upphaf að öðrum og meira.

Einelti og áhrif uppeldis

Einelti - sem áður var kallað stríðni - hefur lengi viðgengist í íslenskum skólum og raunar einnig á íslenskum vinnustöðum. Ástæður eru margar og ferlið flókið.

Víða í skólum er unnið markvisst gegn einelti. En einelti sér hins vegar oftast rætur á heimilunum - því viðmóti sem þar ríkir. Þar sem ekki ríkir virðing, tillitssemi og traust er hætta á einelti og hafa ber í huga að áhrif bernskunnar endast margar kynslóðir.

Vanda Sigurgeirsdóttir, lektor við Háskóla Íslands, vinnur að doktorsritgerð um einelti í skólum, en sérsvið hennar er tómstundir og félagsmál, frítími, börn - og einelti. Í síðustu viku var viðtal við Vöndu í Ríkisútvarpinu þar sem hún sagði frá verkefni sínu. Telur hún ekki hafi verið nóg gert í skólumi varðandi þetta vandamál. Gera þurfi betur og þá m.a. að ná til barna miklu fyrr og til allra barna og til allra foreldra, ekki aðeins foreldra barna sem lögð eru í einelti og foreldra barna sem leggja önnur börn í einelti. Fróðlegt verður að sjá niðurstöður rannsókna Vöndu Sigurgeirsdóttur á einelti.

Beint lýðræði - aukið traust

Skömmu fyrir páska horfði ég á beina útsendingu frá Alþingi. Það var sorgleg sjón og raunalegt á að heyra. Ráðherrann, sem sat fyrir svörum, grúfði sig yfir smátölvu, leit sjaldan upp en kallaði fram í fyrir ræðumönnum sem þuldu yfir honum skammir og kröfðu hann sagna, en fengu ekkert svar og lítið var um málefnalegar umræður.

Clement Attlee, forsætisráðherra Breta, sagði að lýðræði væri stjórnarform sem reist væri á umræðu. Nehru, forsætisráðherra Indlands, sagði að lýðræði væri leið að marki, ekki markmiðið sjálft og Þorbjörn Broddason prófessor lét svo um mælt í umræðuþætti í RÚV 1997, að lýðræði án upplýsingar væri verra en ekkert lýðræði.

Á Íslandi er lýðræðisleg - málefnaleg umræða af skornum skammti. Ráðandi stjórnmálamenn gera sér litla grein fyrir, að lýðræði er leið að marki og að upplýsingar eru grundvallaratriði. Forsætisráðherra leitast við að sundra þjóðinni með aðgerðum sínum og ummælum og fjármálaráðherra svarar aðfinnslum stjórnarandstöðunnar með því að benda á, að núverandi stjórnarflokkar hafi meirihluta á Alþingi - og ráði því málum.

Þjóðfundur var haldinn í Reykjavík í nóvember 2010 um nýja stjórnarskrá. Fundinn sátu nær þúsund manns á öllum aldri og kynjaskipting var nánast jöfn. Fundurinn komst að niðurstöðum, sem vonir stóðu til að nýtast mundu við vinnu að nýrri stjórnarskrá, sem enn hefur ekki orðið - en verða mun eftir næstu alþingiskosningar.

Eitt grundvallaratriði í niðurstöðum fundarins var, að almenningur fengi aukna aðkomu að þjóðmálum í þjóðaratkvæðagreiðslu, þar sem rafræn tækni yrði notuð, sem á eftir að knýja fram lýðræðislegar umbætur og stuðla að beinu lýðræði, leysa af hólmi úrelt viðhorf og úrelt vinnubrögð og auka gagnsæi, lýðræði - og traust.