Gulur, rauður, grænn og blár

Hver er sá veggur víður og hár

veglegum settur röndum:

gulur, rauður, grænn og blár

gerður af meistarans höndum

 

Flestir þekkja þessa gátu, þennan húsgang, en höfundur er ókunnur.  Í gamalli rímu er vegg keisarahallarinnar í Miklagarði lýst þannig:

 

Veggurinn bæði víður og hár,

vænum settur röndum,

grænn og dökkur, rauður og grár

og gjörr af meistara höndum.

 

Sennilegt er að gátan sé gerð eftir vísu rímunnar. Ráðningin er ekki veggur keisarahallarinnar í Miklagarði heldur regnboginn, eins og lesendur þekkja. Litir regnbogans eru að vísu gulur, rauður, grænn og blár - yst rauði liturinn, svo gulur, þá grænn og innst blái liturinn, eins og í listaverki Rúríar REGNBOGINN sem stendur við flugstöðina í Keflavík.

Mörgum reynist erfitt að nefna liti réttu nafni, enda eru litirnir orðnir fleiri en litirnir í regnboganum. Í maí 2011 skrifaði frönskumælandi Kanadabúi, Étienne Poisson, ritgerð við Háskóla Íslands undir leiðsögn Jóns Axels Harðarsonar prófessors um litarorðaforða í íslensku. Segist hún hafa ákveðið að „skrifa um liti vegna þess að þrátt fyrir góða kunnáttu í íslensku finnst mér ég oft ekki vera sammála Íslendingum þegar kemur að því að lýsa litum. Maður spyr sig stundum hvort aðrir sjái lit á sama hátt. Þetta stafar af einkar huglægu eðli lita, enda torskilgreinanlegt fyrirbæri. Öll tungumál eru fær um að lýsa litum, en tungumál eru með mismörg og nákvæm orð um þá. Ólíkt hlutlægum hlutum eins og trjám eða steinum eru litir ekki eins takmarkaðir – menn eru stundum ósammála um það hvað einn eða annan lit ætti að kalla. Til dæmis eru ljósir hestar oft sagðir vera gráir á íslensku, en hvítir á frönsku.” Og hún spyr:  

„Hvernig þróast litarorðaforði? Eru algildar reglur um það? Hvernig flokkast litarorð? Eru öll tungumál með orð yfir sömu litina? Hvaða áhrif hefur móðurmál manns á orðaval þegar kemur að því að lýsa lit? Hvað eru grundvallarlitarorð og hvers vegna eru ekki öll litarorð grundvallarlitarorð? Hvað hefur íslenska mörg litarorð? Hvaðan koma þau? Hversu mörg þeirra eru gamall arfur og hversu mörg eru af erlendum uppruna? Hvernig er íslenska frábrugðin móðurmáli mínu, Québec-frönsku?”

 

Fróðlegt er að lesa ritgerð Étienne Poisson um litarorð í íslensku.