Tryggvi Gíslason

15.11.2011 | 07:03

"Stíga til hliðar" - málfátækt og klisjur

Lengi hafa tískuorð og orðasambönd skotið upp kollinum og sett svip á daglega umræðu. Dæmi um tískuorðasamband, sem nú er klifað á, er orðtakið að stíga til hliðar sem komið er úr ensku - to step aside. Enginn heyrist lengur tala um að draga sig í hlé, segja af sér, láta af störfum, hætta störfum – eða einfaldlega hætta. Nei, biskup á að stíga til hliðar, formaður Sjálfstæðisflokksins á að stíga til hliðar og Levi Strauss varð að stíga til hliðar.

Fyrir fjórum áratugum skaut upp tískuorðinu purkunarlaust sem blaðamenn, gagnrýnendur og stjórnmálamenn notuðu purkunarlaust. Elsta dæmi orðsins er frá árinu 1918. Síðan kemur það ekki fyrir í rituðu máli fyrr en um 1980. Þá mátti lesa setningar eins og: „Sesselja er purkunarlaust ódáðakvendi” og „kaupandi hagnýtir sér purkunarlaust fákænsku seljenda” eða „kófdrukkið par lá úti á miðju túni og athafnaði sig purkunarlaust”, „purkunarlaus bandarískur áróður hefur fyllt sálir manna níði”.

Vegna ofnotkunar vissi að lokum enginn hvað orðið purkunarlaust merkti, það varð af þeim sökum ónothæft eins og annað sem er ofnotað. Mikilsvert er fyrir þá sem vilja tala – eða skrifa gott mál að nota fjölbreytt orðaval.

Einhæft orðalag bendir til þess sem kallað er málfátækt en málfátækt getur stafað af ýmsu. Eðlilegt er að börn og ungt fólk búi við málfátækt, einnig þeir sem lesa lítið – svo og nýbúar. Er sjálfsagt taka tillit til slíkra aðstæðna. Hins vegar er illt – að ekki sé sagt óhæfilegt að blaðamenn og fréttamenn og aðrir, sem hafa atvinnu af því að nota íslenskt mál, búi við slíka málfátækt að geta aðeins gripið til orðasambandsins að stíga til hliðar þegar unnt er að nota mörg önnur um sama efni.

Framburður setur einnig mark sitt á mál fólks. Nú breiðist út fyrirbæri sem nefnt er brottfall úr áherslulausu atkvæði. Gamalt dæmi um brottfall úr áherslulausu atkvæði er þegar Davíð Oddsson talaði um fosstráðherra og um fossda Íslands og átti við fjandvin sinn Ólaf Ragnar. Enn eldra dæmi um brottfall úr áherslulausu atkvæði eru orð Bjarna Felixsonar íþróttafréttamanns: „Aknesingar og Kebblíngar keppa á laurdag.” Nýtt dæmi er framburðurinn tuttu – í stað tuttugu, eins og heyra má úr munni margra ágætra fréttamanna RÚV.

Flokkur: Bloggar | Facebook