Ný sýnisbók íslenskra bókmennta

Íslensk tunga hefur iðulega átt undir högg að sækja, eins og flest tungumál smáþjóða. Engu að síður hefur málið lifað þúsund ár og aldrei staðið sterkar sem þjóðtunga en nú. Þessi staðhæfing er reist á þeirri staðreynd að ritað er um fleiri þekkingarsvið á íslensku en nokkru sinni: heimspeki, mannfræði, læknisfræði, stjarnfræði, stjórnmál, efnafræði og stærðfræði. Skáldsagnagerð, leikritun, ljóðagerð og önnur orðlist stendur með blóma, vandaðar bækur um fjölbreytt efni eru gefnar út hvert ár og bóklestur er að aukast. Fleiri njóta kennslu í íslensku og bókmenntum en áður og rannsóknir eru gerðar á máli og málnotkun, nýyrðasmíð er öflug – og fleiri nota nú talað mál og ritað en nokkru sinni.

En hvað veldur að íslensk tunga lifði af og stendur sterkar en nokkru sinni? Að sjálfsögðu er fjölmargt sem veldur. Hér verður aðeins vikið að þremur þáttum. Í fyrsta lagi virðast Íslendingar í upphafi hafa haft fágætan áhuga á máli og bókmenntum og gerðu hvort tveggja í senn að frumsemja verk á íslensku og varðveita erlend rit, þannig að bókmenntir Íslendinga frá miðöldum eiga sér enga hliðstæðu í Evrópu. Má nefna Eddukvæði, dróttkvæði, veraldlega sagnaritun, s.s. Íslendingabók Ara og Landnámu, verk Snorra, s.s. Eddu og Heimskringlu, kristin trúfræðirit, píslarsögur og biskupasögur, og ekki síst Íslendingasögur, sem hafa algera sérstöðu í bókmenntum Evrópu. Einnig mætti nefna Sturlungu, lykilverk íslenskra miðaldabókmennta, og fræðirit um guðfræði, heimspeki og málfræði.

Í öðru lagi má nefna þá stefnu lútersku siðbótarkirkjunnar á Íslandi í upphafi að þýða Biblíuna á íslensku, fyrst Nýja testamenti Odds, prentað var í Hróarskeldu 1540, og síðan Guðbrandsbiblíu, prentuð á Hólum 1584. Einnig var gefin út Sálmabók 1589 að ógleymdum Passíusálmun Hallgríms sem fyrst komu út á Hólum 1666 og hafa nú verið prentaðir nær níutíu sinnum og hafa skerpt ljóðaskilning og kveðskaparhefð.

Í þriðja lagi hefur almennur kveðskapur stuðlað að því að varðveita málið, en talið er að flestir Íslendingar hafi einhvern tíma á ævinni ort smákvæði eða gert vísu. Vésteinn Ólason prófessor, fyrrum forstöðumaður Árnastofnunar, segir í Íslenskri bókmenntasögu MM I 1992:19: „Saga bókmenntanna er svo samofin öllu lífi þjóðarinnar að hún hlýtur öðrum þræði að verða þjóðarsaga.” Þetta eru orð að sönnu. Í formála að Íslenskri lestrarbók 1924:XI benti Sigurður Nordal á „hið órofna samhengi í tungu vorri og bókmenntum frá upphafi Íslands byggðar til vorra daga”.

Mikilvert er að varðveita þetta órofna samhengi og auka skólanemendum og öðrum skilning á samhenginu með því að gefa út nýja sýnisbók íslenskra bókmennta frá Eddukvæðum, Agli og Snorra til Þórarins Eldjárns, Jóns Kalmanns og Gerðar Kristnýjar.