Myndin af Jónasi

Seðlabankinn hefur látið gera tíu þúsund króna seðil sem „tileinkaður er Jónasi Hallgrímssyni, en í seðlinum má finna vísanir í störf Jónasar sem skálds, íslenskumanns, alþýðufræðara og náttúrufræðings. Á framhlið er mynd af Jónasi Hallgrímssyni, Háafjalli og Hraundranga“, eins og segir í frétt frá bankanum.

Mynd sú sem um ræðir eftirmynd af litógrafíu sem prentuð var framan við Ljóðmæli Jónasar og út komu í Kaupmannahöfn 1883. Litógrafían er gerð af óþekktum starfsmanni prentverksins Hoffensberg&Traps, þar sem ljóðmælin voru prentuð. Er þessi mynd þekktust allra mynda af Jónasi og oftast er notuð, m.a. á vefnum jonashallgrimsson.is.

Litógrafían frá 1883 er gerð eftir ljósmynd af teikningu sem Sigurður málari gerði 1860 eftir blýantsteikningu sem Helgi Sigurðsson dró upp af Jónasi á líkbörum á Friðriksspítala í Kaupmannahöfn 27. maí 1845.

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

1 Litógrafían frá 1883             

2 Teikning Sigurðar málara 1860     

3 Teikning Helga af Jónasi á líkbörunum 27. maí 1845

Frá teikningu séra Helga Sigurðssonar til litógrafíunnar eru því ekki aðeins 38 ár heldur tveir milliliðir: teikning Sigurðar málara og ljósmynd af þeirri teikningu. Þess er því naumast að vænta að myndin, sem kölluð er af Jónasi Hallgrímssyni, sé lík manninum Jónasi Hallgrímsyni, enda eru heimildir um að frændur hans í Eyjafirði hafi talið myndina framan við ljóðmælin lítið minna á hann og „verið á móti myndinni”.

Í Listasafni Íslands eru varðveittar fjórar teikningar eftir Helga Sigurðsson af Jónasi. Ein er myndin af Jónasi á líkbörunum, sem nefnd hefur verið. Önnur er hálfvangamynd, dregin mjúkum dráttum með sterkum persónueinkennum: mjúkhærður, lítt skeggjaður og dökkbrýnn, ennið allmikið, réttnefjaður og heldur digurnefjaður, granstæðið vítt, vangarnir breiðir, kinnbeinin ekki eins há og tíðast er á Íslandi, munnurinn fallegur, varirnar mátulega þykkvar og stóreygður, svo notuð séu orð Konráðs Gíslasonar úr minningargrein í Fjölni 1847. 

 Myndin af Jónasi

Helgi Sigurðsson var lengi þjónandi prestur, fyrst að Setbergi í Eyrarsveit og síðar að Melum í Melasveit. Hann lauk prófi úr Bessastaðaskóla 1840 og sigldi þá til Hafnar, gaf sig fyrst að lögfræði og nam dráttlist í Det kongelige danske kunstakademi en las læknisfræði á sjötta ár og var kominn að prófi vorið 1846 er hann hvarf heim og tók við búi eftir föður sinn. Helgi lagði ekki aðeins stund á dráttlist heldur tók hann haustið 1842 að nema ljósmyndagerð við Listaskólann, fyrstur Íslendinga. Ýmislegt í gerð myndarinnar bendir til þess að við gerð hálfvangamyndarinnar af Jónasi hafi hann notað teiknivél eða myndvarpa þess tíma, camera lucida, sem svo var nefnd.

Samtímafrásagnir herma að Helgi Sigurðsson hafi heimsótt Jónas þar sem hann lá fótbrotinn á Friðriksspítala eftir að honum skruppu fætur í stiganum upp í herbergið í Skt. Pederstræde að kvöldi 21. maí 1845. Jónas var þá rændur allri lífsgleði og þótti óþarfi að gera neinum ónæði um nóttina af því að hann vissi að hann gæti ekki lifað, eins og Konráð Gíslason hefur eftir honum. Helga hefur tekist að telja Jónas á að leyfa sér að draga upp af honum mynd með teiknivélinni, en Konráð hafði í bréfi árið áður hvatt þá Brynjólf Pétursson, Grím Thomsen og Jónas til að láta gera af sér mynd „svo myndirnar verði til eptir þeirra dag, svo skal jeg sjá um, þegar þeir eru dauðir, og jeg er orðinn blindur, að þær verði stungnar í kopar”, eins og segir í bréfinu.

Hálfvangamyndin sker sig mjög úr myndunum fjórum sem Helgi teiknaði af Jónasi. Er hún sennilega fyrsta myndin sem hann gerði af Jónasi. Eftir að Helgi hafði dregið hana upp með hjálp myndvarpans, andaðist Jónas skyndilega að morgni 26. maí 1845.

Matthías Þórðarsonar þjóðminjavörður segir í grein í Óðni 1908, að Helgi Sigurðsson hafi skýrt Jóni forseta frá því, að daginn eftir andlát Jónasar, 26. maí 1845, fór hann „að líki Jónasar [á Friðriksspítala], færði hann í búning hans og reisti hann upp. Hann dró upp mynd af honum, eins vel og nákvæmlega eins og hann gat, mynd af líki Jónasar. Líkaminn var svo sem fallinn saman og höfuðið sigið niður á bringuna.“

Eftirtektarvert er að á myndinni af Jónasi á líkbörunum sjást döpur augun undir þungum augnlokum. Augu Jónasar hafa hins vegar verið lukt þegar Helgi Sigurðsson dró upp þá mynd, því að Jónasi hafa að sjálfsögðu verið veittar nábjargir daginn sem hann dó. En af því að Helgi Sigurðsson hafði áður dregið upp mynd af Jónasi með teiknivélinni, gat hann teiknað augun eins vel og raun ber vitni á myndinni af Jónasi á líkbörunum. Þung augnlok voru og eru ættarfylgja Hvassafellsættar, eins og m.a. fram kemur á ljósmynd sem varðveist hefur af Rannveigu, húsfreyju á Steinsstöðum, systur Jónasar, sem tekin er 1872, þegar Rannveig var 72 ára að aldri. 

Hálfvangamyndin var því gerð af Jónasi í lifanda lífi og má kallast myndin af Jónasi - er eins konar ljósmynd af listaskáldinu góða. Aðrar myndir eru eftirlíkingar af Jónasi á líkbörunum.

Athugasemdir

[Emil Hannes Valgeirsson, 28.9.2013 kl. 13:14]

Ég er nú ekki alveg svo viss um að koparstungan sé gerð eftir teikningu Sigurðar málara. Þegar kemur að hlutföllum í andliti eru mun meiri líkindi milli koparstungunnar og hinnar upphaflegu teikningar Helga, heldur en teikningar Sigurðar. Ég myndi því segja að báðar seinni tíma myndirnar noti líkmyndina sem fyrirmynd.

[Tryggvi Gíslason, 28.9.2013 kl. 14:15]

Um tilurð myndarinnar framan við Ljóðmælin 1883 eru til áreiðanlegar heimildir, Emil Hannes, sbr. m.a. ÓÐINN IV 1908:17. Litógrafían sem notast er við sem mynd af Jónasi byggir að vísu á myndinni af "Jónasi á líkbörunum", eins og þú segir, en ættingjar Jónasar í Eyjafirði, sem mundu hann, töldu litógrafíuna frá 1883 lítið minna á hann og voru á móti myndinni, eins og einn himildarmaður minn orðaði það. Hálfvangamyndin, sem sennilega var gerð með teiknivél, ber hins vegar sterk persónueinkenni lifandi manns, eins og þú vonandi sérð!