Tónlist og stjórnmál

Í gærkvöldi hlustaði ég á Stockholms Symfoniorkester flytja eftirlætistónverk mitt -„fullkomnasta tónverk sögunnar“ - sjöttu sinfóníu Ludwigs van Beethovens, Pastoralsinfóníuna, sveitasinfóníuna, sem samin er 1808 og flumflutt í Vínarborg 22. desember 1808.

Meðan ég hlustaði á þetta „fullkomnasta tónverk sögunnar“, fór ég að hugsa um ferilinn: snilli tónskáldsins, menntun og hæfileika hljóðfæraleikaranna, fjölbreytileika hljóðfæranna, þessara frábæru smíðisgripa, elju og áhuga flytjenda og hrifningu áheyrenda.

Allt í einu fór ég í huganum að bera saman tónlist og stjórnmál heimsins - í víðasta skilnigi, sem einkennast af svikum, undirferli, sýndarmennsku - og á eftir öllu rekur auðvaldið sem hefur það eitt takmark að auka arð af kapítalinu, eignast peninga, fela og stela, og þetta hefur leitt til, misréttis og yfirgangs og skelfinga sem engin orð fá lýst - en flestir þekkja.

Þótt mér sé vel ljóst að fátækleg orð eins og þessi orð hafi lítil áhrif, þá vekja þau vonandi til umhugsunar um, hvað það er sem gerir líf okkar þess virði að því sé lifað. Það eru ekki peningar því síður undirferli og svik, heldur vinátta, kærleikur og fegurð og list.

Ein þjóð - ein tunga

Lengi hefur verið vitnað til orða Snorra Hjartarsonar: „Land, þjóð og tunga, þrenning sönn og ein”, orða Jónasar um „Ástkæra ylhýra málið” og orða Einars Benediktssonar: „Ég skildi að orð er á Íslandi til / um allt sem er hugsað á jörðu.” Þá er haft eftir Sigurði Nordal: „Það sem Jónas Hallgrímsson hefur skrifað og Konráð samþykkt, það kalla ég íslensku“. Þessi ummæli lýsa viðhorfi margra.

Úlfar Bragason skrifar í Fréttabréfi Stofnunar Sigurðar Nordals 2, 2000:

Íslendingum er tamt að líta svo á að þjóðerni þeirra sé falið í tungumálinu og þeim bókmenntum sem á því hafa verið ritaðar. Íslensk málrækt hefur því oft snúist upp í málvernd, íhaldsemi og þröngsýni. Þegar verst gegnir þola menn ekki annað tungutak en sitt eigið og skiptir þá litlu hvort það er betra en annarra. Þetta viðhorf hefur síðan meðvitað eða ómeðvitað bitnað á útlendingum sem hafa viljað læra málið. Gengið er út frá því að þeim muni varla eða aldrei takast að ná valdi á því enda sé íslenskan svo erfitt mál. Að vísu verða menn að viðurkenna að dæmin sýna annað en einatt er litið á þau sem undantekningar. ...

Viðhorf Íslendinga til eigin tungu hefur valdið því að mikla einbeitni hefur þurft hjá erlendu fólki sem hefur viljað læra málið. Erfitt hefur reynst að finna kennsluefni við hæfi og framboð á kennslu hefur verið lítið. Þessi viðhorf landsmanna gera líka erlendu fólki erfitt fyrir að setjast að á Íslandi því það hættir seint að vera utangarðs í málsamfélaginu enda allt of lítið hjálpað til að nema málið. 

Undanfarnar vikur hefur Veðurstofa Íslands látið tvo útlendinga - sennilega nýbúa - lesa veðurfréttir annan veifið. Framtak Veðurstofunnar er sannarlega umhugsunarvert: að leyfa starfsmönnum, sem hafa lagt á sig það erfiði að ná tökum á þessu flókna máli, að lesa veðurfréttir. Ef til vill má líta á þetta frumlega framtak sem tilraun til að sýna nýbúum virðingu og vekja athygli á mikilvægi málsins í samfélaginu - þessu samfélagi á Íslandi sem er ekki lengur einsleitt og einangrað heldur hefur færst nær hringiðu umheimsins með flóknu tungumálakerfi sínu, átökum og tortryggni. 

Á hinum Norðurlöndum hefur það ekki gerst - að því best er vitað - að nýbúar hafi fengið að koma fram í útvarpi eða sjónvarpi með þessum hætti. Í Noregi eru tvö ríkismál og fjölmargar mállýskur og í norska ríkisútvarpinu NRK, bæði útvarpi og sjónvarpi, eru þessar mallýskur virtar. Í BBC má heyra margs konar ensku, eins og lesendur vita. En erlendir málhafar fá ekki inni við fréttalestur í NRK eða BBC né annars staðar sem vitað er til.

Framtak Veðurstofunnar er sannrelega umhugsunarvert og til fyrirmyndar. Þrátt fyrir það ber að rækta íslenska tungu sem þjóðtungu landsmanna hvaðan sem þeir eru upprunnir, enda er það samdóma álit nýbúa á Íslandi - eins og víðast hvar annars staðar - að til þess að geta tekið þátt í lífi og starfi samfélagsins verði þeir að læra þjóðtunguna.

VIKUDAGUR 11. ágúst 2016 

"Veistu af hvers konar völdum, menn vankast snemma af?”

Fróðlegt er að lesa Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins í gær. Fyrirsögnin er: „Veistu af hvers konar völdum, menn vankast snemma af?” Fyrirsögnin endurómar upphafsorð þýðingar Steingríms Thorsteinssonar á ljóði Heinrichs Heine, Loreley:

Eg veit ekki af hvers konar völdum / svo viknandi dapur eg er.

Ef til vill hefði höfundur Reykjavíkurbréfs átt að nota orð skáldbróður síns ómenguð, því að þau virðast lýsa mun betur hug hans og efni bréfsins.

Fyrsti kafli bréfsins heitir „Þreytt fyrir tímann”. Þar segir:

Væntanlega er mest að marka það sem gerist í opnum, upplýstum og lýðræðislegum þjóðfélögum. Varla er nýjabrum lýðræðisins fokið út í veður og vind. Þetta er glænýtt fyrirkomulag. En þó virðist óneytanlega á því þreytueinkenni. Afstaða stjórnmálamanna í lýðræðislöndum er blanda af áhugaleysi, tortryggni og fullkominni andúð. 

Rétt er að benda á orðin: „Afstaða stjórnmálamanna í lýðræðislöndum er blanda af áhugaleysi, tortryggni og fullkominni andúð.” Síðar segir höfundur:

Stór hluti jarðarbúa hefur ekki enn fengið að kynnast lýðræðinu, nema af afspurn. ... Mannréttindasáttmálar eru til og manréttindadómstólar, en því fer fjarri að heimurinn allur lúti þeim. Sumir gera það meira á orði en borði, en aðrir alls ekki og komast upp með það. En hvernig stendur á því, að einmitt þar sem lýðræðislegar leikreglur eru í heiðri hafðar, sé álitið á leiðtogunum sem almenningur hefur sjálfur valið svona lítið. 

Höfundur Reykjavíkurbréfsins svarar spurningunni þannig, að almenningi sé „löngu orðið ljóst að ekkert sé að marka” orð leiðtoganna.

Lýðræðislegir valdamenn hafa nokkur völd, þótt misjafnt sé eftir löndum. Í létt - lýðræðisríkjum, sem óþarft er að nefna, geta völd manna verið býsna mikil. Helsta ástæða þess er sú að jafnvægi vantar. Það skortir öfl sem veita valdhöfunum aðhald. Þar má nefna öfluga stjórnarandstöðu, frjálsa fjölmiðla, gagnsæja stjórnsýslu og á lokastogi dómstólana.

Þetta eru eftirtektarverð orð Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins, en það blað hefur ekki talist til frjálsra fjölmiðla. Jafnvægi í stjórnmálum á Íslandi má lýsa með því að Sjálfstæðisflokkurinn hefur setið í ríkisstjórn nær 55 ár af 72 árum lýðveldistímans - eða nær 8 ár af hverjum 10 árum. Hefur enginn flokkur á Vesturlöndum átt viðlíka fylgi - og völdum að fagna og enginn annar flokkur hefur setið lengur í ríkisstjórn í lýðræðislandi. Fylgi Sjálfstæðisflokksins í alþingiskosningum hefur lengst af verið um 40%, ef undan eru skildar 2009 þegar flokkurinn fékk 23.7% fylgi í kjölfar Hrunsins sem margir rekja til einkavæðingarstefnu flokksins undir stjórn Davíðs .

Einu fulltrúar fólksins í kerfinu

Áður en höfundur Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins víkur að lokum að hinu „ólýðræðislega sambandi í álfunni” - Evrópusambandinu - segir hann: „Enn sem fyrr eru þó stjórnmálamenn einu fulltrúar fólksins í kerfinu.” Þessi orð lýsa takmörkuðum skilningi á nútíma lýðræði og gamaldags og úreltri afstöðu. Að vísu er ekki ljóst við hvað höfundur á með orðinu „stjórnmálamenn”, en það virðist merkja fulltrúar á Alþingi, alþingismenn og ráðherrar. Í nútíma lýðræðisríki á almenningur fjölmarga fulltrúa. Í dag ber að nefna forseta Íslands, sem telur mikilsverðasta hlutverk sitt að hlusta á og þjóna almenningi, umboðsmann Alþingis, umboðsmenn barna, sveitarstjórnarmenn og kennara, svo nokkur dæmi séu tekin, auk þess sem stjórnarskrá lýðveldisins og lög veita almenningi tryggingu.

Lokaorð Reykjavíkurbréfs gærdagsins skjóta síðan skökku við, að enn sem fyrr séu stjórnmálamenn einu fulltrúar fólksins í kerfinu. Lokaorðin hljóða þannig í Drottins nafni: „Fyrst að stjórnmálamenn hafa sjálfviljugir svipt sig völdum að mestu, gerir þá nokkuð til þótt við kjósum t.d. Pírata, sem enginn veit fyrir hvað standa.” Þessi orð bera svip þess sem höfundur Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins fordæmdi í upphafi: að afstaða stjórnmálamanna í lýðræðislöndum er blanda af áhugaleysi, tortryggni og fullkominni andúð.

Ný nafnalög

Innanríkisráðuneytið hefur kynnt drög að frumvarpi til laga um breytingar á lögum um þjóðskrá og almannaskráningu. Með nýjum lögum er ætlunin að lög um mannanöfn nr. 45/1996 falli úr gildi. Í greinargerð ráðuneytisins með frumvarpinu segir að rétt sé talið að felldar séu úr gildi takmarkanir á nafngjöf og lögð áhersla á, að með því sé fullorðnum einstaklingum og foreldrum barna gefið frelsi til að velja nöfn sín og barna sinna. Mannanafnanefnd yrði lögð niður - enda óþörf, eins og segir í greinargerðinni.

Nöfn skulu rituð með bókstöfum íslenska stafrófsins. Eiginnöfn skulu vera nafnorð, auðkennd með stórum upphafsstaf og án greinis. Sé eiginnafn af íslenskum uppruna skal það falla að íslensku beygingarkerfi, en það er ekki skilyrði ef um viðurkennt erlent nafn er að ræða. Uppfylli nöfn ekki þessi skilyrði þessarar ber Þjóðskrá Íslands að hafna skráningu.

 

Endurskoðun laga eðlileg

Ekki er óeðlilegt að lög um mannanöfn séu endurskoðuð vegna breyttra viðhorfa og breyttra aðstæðna í samfélaginu. Í greinargerð Innanríkisráðuneytisins segir að á undanförnum árum hafi umræða um mannanafnalöggjöfina verið áberandi í samfélaginu, meðal annars í tengslum við ákvarðanir Mannanafnanefndar. Hefur því sjónarmiði því „vaxið ásmegin”, eins og stendur í greinargerðinni, að réttur manna til að ráða sjálfir nöfnum sínum og barna sinna sé ríkari en hagsmunir samfélagsins af því að takmarka þennan rétt. Í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 2013 hafi verið byggt á því að réttur manns til nafns félli undir vernd 71. greinar stjórnarskrárinnar um friðhelgi einkalífs. Því til stuðnings vísaði héraðsdómur til dómaframkvæmdar Mannréttindadómstóls Evrópu sem fellt hefur réttinn til nafns undir ákvæði í Mannréttindasáttmála Evrópu, en hún sé efnislega samhljóða 71. gr. stjórnarskrárinnar. „Af því leiðir að réttur til nafns verði aðeins takmarkaður með sérstakri lagaheimild ef brýna nauðsyn ber til vegna réttinda annarra annarra, sbr. 3. mgr. 71. gr. stjórnarskrárinnar og 2. mgr. 8. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu,” eins og segir orðrétt í greinargerð Innanríkisráðuneytisins.

 

Íslensk nafngiftarhefð

Endurskoðun laga er eðlileg við breyttar aðstæður og réttur einstaklinga er afar mikilsverður. En til eru fyrirbæri sem heita hefð, venjur, menning og málrækt. Því ber í „nýjum lögum um þjóðskrá og almannaskráningu” að takmarka rétt til nafns með sérstöku ákvæði til þess að koma í veg fyrir, að þúsund ára gamlar nafngiftarvenjur Íslendinga njóti réttarverndar sem eru mikilsverður hluti af menningunni. Fela má Þjóðskrá Íslands að gæta gamallar nafngiftarhefðar, enda er unnt að leita álits Árnastofnunar eða Íslensku og menningarsviðs Háskóla Íslands um vafamál eða ágreiningsmál.

Að lokum má benda Innanríkisráðuneytinu á norsku nafnalögin frá 2006, Lov om personnavn, navneloven. Lögin eru vel skrifuð, sett fram á einfaldan hátt og skynsamlega haldið á málum. Réttindi einstaklinga - ekki síst barna - eru virt, en um leið er tekið tillit til hefðar og venju í samfélaginu.

Verður er verkamaðurinn launanna

Átök eru sífellt aukast í heiminum og verða ef til vill ekki umflúin við þá misskiptingu sem viðgengst þegar 5% eiga 95% auðsins og þeir ríku verða ríkari og hinir fátæku fátækari. Birtingarmynd þessarar efnahagslegu misskiptingar og örbirgðar, sem fylgir í kjölfarið, blasa við hverjum sem vilja sjá alla daga sem guð gefur yfir. Þess vegna ber öllu hugsandi, ábyrgu og viti bornu fólki að vinna gegn aukinni misskiptingu, gegn auknu ranglæti og stuðla að samfélagi sem reist er á réttlæti, virðingu og jafnrétti.

Í okkar litla landi eru mörgum mislagðar hendur um þetta. Síðasta dæmið er úrskurður Kjararáð sem vakið hefur undrun og reiði þar sem notuð er „gamla góða” prósentureglan sem virðist vera réttlætið sem Kjararáð grípur til. Fyrir mörgum árum var reikningskennari fyrir norðan sem lagði þá spurningu fyrir nemendur sína í efsta bekk grunnskóla, hversu margir nemendur væru 30% af bekknum. Þegar í stað svaraði einn hvatvís og kunnáttulítill nemandi: “Kennari. Við erum bara 28 í bekknum.” Ætla mætti að þessi nemandi að norðan væri nú formaður Kjararáðs.

Fullskipað Kjararáð virðist ekki skilja það sem er að gerast í íslensku þjóðfélagi þar sem sífellt er að aukast launamunur þeirra sem lægst hafa launi og t.a.m. hásettra embættismanna - að ekki sé talað um framkvæmdastjóra og formenn í einkafyrirtækjum. Ráðuneytisstjórar vinna gott verk og gegna mikilsverðu starfi, en með aukinni menntun og aukinni verkaskiptingu innan ráðuneytisins er álagi og ábyrgð af þeim létt. Sömu sögu er að segja um t.a.m. skólameistara. Fyrir 50 árum höfðu skólameistarar engan aðstoðarmann. Nú eru aðstoðarmenn skólameistara - og rektora við menntaskóla og framhaldsskóla margir og verkskipting mikil.

Í lögum nr. 47 14. júní 2006 er að finna starfsreglur sem Alþingi setti Kjararáði. Þar stendur, að „við úrlausn mála skal kjararáð gæta innbyrðis samræmis í starfskjörum þeim sem það ákveður og að þau séu á hverjum tíma í samræmi við laun í þjóðfélaginu hjá þeim sem sambærilegir geta talist með tilliti til starfa og ábyrgðar ... og ætíð taka tillit til almennrar þróunar kjaramála á vinnumarkaði”. Þetta er ekki gert í úrskurði Kjararáðs

Með því að nota reglu þá, sem Kjararáð notar - um sömu prósenttölu launahækkana allra - endar þetta með ósköpum eins og allir hugsandi menn sjá. Sem dæmi má taka að 25% launahækkun á 250 þúsund króna laun eru 62.500 krónur en sama prósentuhækkun á einnar milljón króna laun eru 250.000 krónur. Sé þessari reglu beitt fimm ár í röð, verða lægri launin orðið 610.352 krónur, en hærri launin - milljón króna launin - orðin 2.442.188 krónur og mismunurinn orðinn 1.831.836 krónur í stað 750.000 króna áður. Þetta gengur ekki. Vonandi setur nýtt Alþingi, sem margir binda vonir við, nýjar starfsreglur fyrir Kjararáð til að tryggja eðlilega launaþróun á vinnumarkaði.

Fyrsta verkefni nýs forseta að byggja upp traust

Haft er eftir Ólafi Ragnari Grímssyni, að fyrsta verkefni nýs forseta sé að byggja upp traust. Hvers vegna skyldi það vera? Spyr sá sem ekki veit!

Fyrsta verkefni að byggja upp traust

Stórkarlalegt valdaembætti, öld jafnréttis - öld kvenna

Þorgerður Einarsdóttir, prófessor við stjórnmáladeild Háskóla Íslands, sagði á ráðstefnu í Háskóla Íslands í dag, að í tíð Ólafs Ragnars Grímssonar hefði embætti forseta Íslands orðið „stjórnkarlalegt valdaembætti”. Þetta eru eftirtektarverð og lærdómsrík orð.

Ekki er síður eftirtektarvert og lærdómsríkt, að undanfarin ár tala konur í opinberum embættum og á opinberum embættum með allt öðrum en „stórkarlar í valdaembættum” um ágreiningsmál í stjórnmálum og viðskiptum. Sem dæmi er Lilja Dögg Alfreðsdóttir utanríkisráðherra sem talar þannig, að almenningur - við sauðsvartur almúginn - skiljum um hvað er verið að tala og við hvað er átt - ólíkt fyrrverandi utanríkisráðherra. Annað dæmi er Halla Tómasdóttir forsetaframbjóðandi sem talar þannig, að ekki verður um villst, skýr í tali sínu og skýr í skoðunum.

Kaflaskil eru því að verða í stjórnmálum á Íslandi. Ungt og betur menntað fólk gerir kröfu um annars konar umræðu en í tíð stjórnkarlalegra atvinnustjórnmálamanna eins og stórkarlanna Ólafs Ragnars Grímssonar og Davíðs Oddssonar Það eru því að verða kaflaskil í stjórnmálum á Íslandi á öld skýlausrar kröfu um jafnrétti á öllum sviðum og fyrir alla - á öld kvenna sem hafa alið upp og kennt kynslóðunum í þúsundir ára. Konur í foruystu.

Óskýr framburður og skemmtilegar fyrirsagnir

Áberandi er hversu margir, sem koma fram í útvarpi og sjónvarpi, eru óskýrmæltir. Af mörgu er að taka, en þetta á ekki síst við um þá sem rætt er við. Sker íþóttafólk sig nokkuð úr, enda er því oft mikið niðri fyrir eftir sigra sína og töp. En þulir og fréttamenn geta bætt framburð sinn - og raddbeitingu. Flestir þulir og fréttamenn Ríkisútvarpsins segja /nítíu/ níutíu, /fóbotli/ fótbolti, /hannbolti/ handbolti, /kauffélag/ kaupfélag/, /dassgrá/ dagskrá, /miðkudagur/ miðvikudagur, /fossdi/ forseti, /hljósstjóri/ hljómsveitarstjóri og jafnvel /kebblíngar/ Keflvíkingar. Sams konar breytingar - brottfall - hafa orðið í mörgum öðrum málum. Ef til vill er þetta ein af fjölmörgum breytingum á máli sem erfitt er að sporna gegn. Danir hafa t.a.m. ekki farið varhluta af breytingum á framburði - og orðaforða. Sem dæmi mætti taka framburð á orðinu Amager, eynni sem liggur við austurströnd Sjálands. Fyrrum sögðu Danir /'amager/. Nú er framburðurinn /'ama:/.

Um árabil vann ég á Fréttastofu Ríkisútvarpsins og hlustaði á fréttasendingar breska útvarpsins BBC og þýddi og endursagði fréttir sem álitið var að ættu erindi við íslenska hlustendur. Fréttaþulir BBC voru sérlega skýrmæltir og höfðu þægilega rödd og sem barst vel á öldum ljósvakans. Ríkisútvarpið gerði lengi kröfu um góða rödd og góða raddbeitingu og má nefna þuli og fréttamenn frá fyrri tíð sem höfðu skýran framburð og þægilega rödd eins og Þorsteinn Ö. Stephensen, Pétur Pétursson, Margrét Indriðadóttir, Jóhannes Arason, Jón Múli Árnason og Ragnheiður Ástu Pétursdóttir.

Frásagnir - ekki síst fyrirsagnir blaða - geta verið skemmtilegar og skrýtnar. Í MBL s.l. fimmtudag stóð: „Konur sólgnari í rafbíla en karlar.” Sagnasambandið að „vera sólginn í” er aðeins notað um fæðu, t.d. „vera sólginn í bláber”. Eðlilegra hefði því verið að segja : „Konur hafa meiri áhuga á rafbílum en karlar.” Eitt sinn var fyrirsögn í gamla DV um þvera síðu: „Stóð út á svölum og hrópaði nakin". Ef til vill hefði verið eðlilegra að hafa aðra orðaröð: „Stóð nakin út á svölum og hrópaði."

Málfjólur af þessu tagi eru því ekki nýjar af nálinni. Gamli, góði Dagur, blað okkar Akureyringa, skreytti sig stundum með skemmtilegum og skrýtnum fyrirsögnum s.s. „Skreið til Nígeríu” og „Látnir þvo bíla á nóttinni”, að ekki sé talað um fyrirsögnina: „Íhaldið býður fram klofið í Norðurlandi”. Ónefndur fréttamaður Ríkisútvarpsins vildi á sínum tíma segja frá flugslysi á Atlantshafi og orðaði það þannig: „Flugvél frá bandaríska flugfélaginu PanAm fórst norður af Azoreyjum í gær. Þess er vænst að allir hafi farist.” Þarna hefði verið betra að segja: „Flugvél frá bandaríska flugfélaginu PanAm fórst norður af Azoreyjum í gær. Óttast er að allir hafi farist,” því að sagnarsambandið „þess er vænst” er notað í jákvæðri merkinu um það sem menn vona. Þess ber svo að minnast, að allir eiga leiðrétting orða sinna, eins og orðtakið segir, og það er mannlegt að skjátlast.

Forsetar eru sameiningartákn

Í grein í laugardagsblaði Fréttablaðsins kemst Logi Bergmann að því, að forsetar séu ekki sameiningartákn. Ekki virðist greinarhöfundur vilja kafa djúp í þetta mál og felur sig undir blæju gamanseminnar.

Ekki ætla ég að gera hlutverki og stöðu allra forseta heimsins skil í þessum línum. Það bíður betri tíma. Embættisskyldur og staða forseta eru hins vegar afar mismunandi. Einkum er staða forseta mismunandi eftir því hvort í landi þeirra er forsetaræði eða þingræði. Allir eru forsetar heimsins þó kallaðir þjóðhöfðingjar í landi sínu, sem á heimsmálinu ensku er kallað að vera head of state, og allir eiga þeir að þjóna því hlutverki að vera höfuðfulltrúar ríkis síns (to act as the chief head of state).

Áður en núverandi stjórnarskrá Frakklands var samþykkt í október 1958, lýsti Charles de Gaulle, fyrsti forseti fimmta lýðveldisins, hugmyndum sínum um hlutverk forseta með því að segja, að þjóðhöfðinginn, forsetinn, ætti að vera tákn þeirrar sérstöku ímyndar sem Frakkland bæri í sér - une certaine idée de la France. Í flestum lýðræðislöndum heims er gert ráð fyrir þessu hinu sama: að forsetinn sé sameiningartákn ríkisins.

Spilling og glæpir birtast í mörgum myndum

Svik, spilling, misrétti og glæpir birtast í mörgum myndum.

Lúxussnekkjan „A“ skoðuð nánar