Íslensk örnefni

Sögu lands – og þjóðar má lesa úr örnefnum sem mörg lýsa staðháttum, landslagi eða viðhorfi til landsins. Til þess að benda dæmi má nefna örnefnið Mýrar sem lýsir staðháttum, örnefnið Hólar lýsir landslagi og Kaldakinn lýsir viðhorfi fólks að kalt sé í Kaldakinn þar sem kaldinn blæs.

Í mörgum örnefnum eru bundin dýranöfn. Nefna má Álftavatn, Galtafell, Geldingahol, Grísará, Hrafnagil, Kálfafell, Kríunes, Lómagnúpur og Sauðafell. Til eru tvö fjöll sem bera nafnið Hestfjall eða Hestur: Hestur eða Hestfjall í Borgarfirði og Hestfjall í Grímsnesi. Sennilegt er að tindar upp úr fjöllunum, sem minna á hestseyru, gefi fjöllunum nafn.  Örnefnið Fiskilækur kemur víða fyrir: í Melasveit bæði sem bæjarnafn og nafn á læk sem rennur í Hítará, í Norðurárdal, í Blöndudal, lækur sem rennur úr Friðmundarstaðavatni  í Gilsvatn, Fiskilækur í Kaupvangssveit í Eyjafirði, skammt innan við Kaupang, Fiskilækur skammt frá Helluvaði í Mývatnssveit, Fiskilækur í Hróarstungu sem rennur í Gljúfravatn, Fiskilækur í Eiðaþinghá sem rennur úr Eiðavatni í Vífilsstaðaflóa og Fiskilækur í Suðursveit norðan við Breiðabólstaðarlón. Auðvelt er að kynna sér örnefni á landinu, margbreytileika þeirra og legu í hinum mikla ÍSLANDSATLAS sem fyrst kom út 2005. Þá er auðvelt að leita að örnefnum á heimsíðu Landmælinga Íslands, www.lmi.is.

Einn þáttur í rannsóknum á örnefnum eru örnefnasagnir, sagnir sem eiga rætur að rekja til skilnings og túlkunar almenning á örnefnum.  Eitt af mörgum dæmum um örnefnasögn er frásaga í Landnámu af Faxa, suðureyskum manni, sem var með Flóka Vilgerðarsyni á skipi. Hafa menn viljað  tengja örnefnið Faxaflói við Faxa hinn suðureyska.  Í Noregi eru allmörg „faxa” örnefni sem öll eru skýrð á þann hátt að um sé að ræða eitthvað „skummande”, þ.e. hvítfext. Þeir sem búa við Faxaflóa þekkja að hann er oft hvítfyssandi eins í sunnan, suðaustan og suðvestan áttum.

Í Haukdæla þætti í Sturlungu er frásögn um Ketilbjörn hinn gamla er lenti skipi sínu Elliða í ósum þeirra áa sem síðan heita Elliðaár. Helga kona Ketilbjarnar var dóttir Þórðar skeggja landnámsmanns á Skeggjastöðum í Mosfellssveit og höfðu þau þar vetursetu fyrsta veturinn. Um vorið hélt Ketilbjörn í leiðangur austur yfir Mosfellsheiði og reisti skála þar sem síðan heitir Skálabrekka við Þingvallavatn. Þegar þeir voru þaðan skammt farnir, komu þeir að ísilagðri á, hjuggu á vök í ísinn en misstu öxi sína í ána og kölluðu hana af því Öxará.  

Öxarár eru tvær á landinu auk Öxarár við Þingvöll: í Bárðardal, skammt sunnar við Hriflu og rennur áin í Skjálfandafljót; í öðru lagi Öxará við Ódáðavötn í Suðurdal, inn af Skriðdal. Árheiti eru víða dregin af nöfnum húsdýra, s.s. Geitá, Kálfá, Kiðá, Lambá og Nautá.  Er sú skýring talin líkleg, að húsdýr verið rekin að ánum til beitar og árnar verið eins konar vörslugerði um beitarhólf.  Með þetta í huga taldi Þórhallur Vilmundarson prófessor að skýra mætti nafnið Öxará sem hnikun úr orðmynd­inni *Öxaá, sem í framburði varð Öxará og frá þessari framburðarmynd væri örnefnasögnin runnin.

 

Prins Henrik og Danmark

Det var en stor oplevelse for mig som en islandsk royalist, født under kong Christian den X, i går at se DRs „direkte” genudsendelse af prinsesse Margrethe og greve Henri de Monpezats bryllup den 10. juni 1967. Ikke mindst var det indtagende at se tronfølgerens kærlighed til den smukke grev, der lyste fra hendes øjne og i hendes smil. 

Det har derimod længe undret mig på hvilken måde mange af mine danske venner i tidens løb har snakket om Hans Kongelige Højhed Prins Henriks danske sprog. Min medlidenhed har en smule med at gøre, at han og jeg har tre ting til fælles. For det første er vi begge to født på „fandens fødselsdag” den 11. juni. For det andet har vi været gift i over 50 år med vores egne Margrethe, han med Danmarks tronfølger, nuværende dronning af Danmark, jeg med min Eggertsdóttir, mor til seks børn. For det tredje har vi begge to måttet opleve at være „fremmedarbejdere” i kongeriget Danmark, greve Henri de Monpezat som „ansat” i et halvt århundrede i det danske kongehus, jeg tjenende i fire år som leder i afdeling for uddannelse og kultur i Nordisk Ministerråds Sekretariat.

De fire år i København – og mange gange siden – har jeg hørt dem som har dansk som modersmål, snakke om hvor dårlig dansk grev Henri de Monpezat taler og hvor dårligt sprogøre han har. Da har jeg funderet over hvor godt fransk eller islandsk de taler. Dette blev jeg mindet om da jeg i går hørte DRs kvindelige TV vært nævne navnet på Islands præsident i år 1967, Ásgeir Ásgeirsson, som sandelig er et vanskelig navn at udtale hvor det forekommer lange diftonger og tryk på første stavelse. Ingen Islænding ville have forstået TV værtindens udtale af præsidentens navn. Man skal ikke kaste sten i et glasshus. Og greve Henri de Monpezat har gjort alt hvad han kunne for at tjene det dejlige Danmark.

 

Reykjavík, 11.juni 2017

Tryggvi Gíslason

 

Snet til Berlingske og Jyllandsposten

Framtíð íslenskrar tungu

Undanfarið hefur allmikið verið rætt og ritað um ensk heiti íslenskra fyrirtækja. Ástæðan er sú, að síðara hluta maímánaðar tók Flugfélag Íslands upp nafnið Air Iceland Connect. Um árabil notaði félagið nafnið Air Iceland, en með því að bæta við orðinu Connect sýnum við tengingu við íslenska náttúru og erlenda áfangastaði á borð við Grænland, Skotland og Norður-Írland. Þetta er lýsandi nafn og við erum sannfærð um að þetta muni leiða til sterkara vörumerkis á alþjóðamarkaði, eins og haft er eftir Árna Gunnarssyni, framkvæmdastjóra Air Iceland Connect.

 

Samkeppni á alþjóða  markaði

Naumast þarf að fara í grafgötur um, að íslensk fyrirtækni og stofnanir taka aukinn þátt í samkeppni á alþjóðamarkaði þar sem tungumálið er enska. Ekkert óeðlilegt er að íslensk fyrirtæki á alþjóðamarkaði noti ensk heiti til þess að vekja á sér athygli. Leyfi ég mér að fullyrða, að ensk heiti á íslenskum fyrirtækjum ógna ekki framtíð íslenskrar tungu, eins og þráfaldlega er gefið í skyn. Aðrir þættir vega þar þyngra svo sem minnkandi bóklestur ungs fólks, tölvuleikir á ensku sem valda því að börn og unglingar tala orðið ensku sín á milli. Afstaða stjórnvalda til menntamála og léleg kjör kennara er mun meiri ógn við íslenska tungu en ensk heiti á íslenskum fyrirtækjum. Jafnvel óskýr framburður, sem vinnur gegn gagnsæi málsins og getur breytt málkerfinu, veldur meiri hættu en Air Iceland Connect. Röng notkun orða og orðatiltækja og orðfæð er miklu alvarlegri ógn við framtíð tungunnar en Air Iceland Connect. Lítill skilningur ákveðins hóps Íslendinga á málrækt er einnig ógn við framtíð íslenskrar tungu, en hafa ber í huga að það er vegna íslenskrar  tungu erum við sjálfstæð þjóð í eigin landi.

 

Dómsdagsspá

Lengi hefur verið efast um gildi íslenskrar tungu og henni spáð dauða. Árið 1754 kom út í Kaupmannahöfn ritið TYRO JURIS edur Barn í Lögum eftir Svein lögmann Sölvason. Þar segir hann, að heppilegra sé að nota orð úr dönsku en íslensku þegar ritað er um lögfræði á íslensku. Bjarni Jónsson, rektor Skálholtsskóla, lagði til í bréfi til Landsnefndarinnar fyrri árið 1771 að íslenska yrði lögð niður og danska tekin upp eða með hans orðum – á dönsku: „Jeg anseer det ikke alene unyttigt men og desuden meget skadeligt, at man skal beholde det islandske Sprog.” Í upphafi velmektardaga frjálshyggju í lok síðustu aldar var lagt til að íslenska yrði lögð niður og enska tekin upp í staðinn.

 

Sterk staða íslenskrar tungu

Þrátt fyrir þetta er raunin sú, að íslensk tunga hefur aldrei staðið sterkar sem lifandi þjóðtunga en nú. Á þetta m.a. rætur að rekja til þess, að málið hefur verið sveigt að nýjum viðfangsefnum og breyttu menningarumahverfi. Ritun skáldsagna og leikrita, ljóðagerð og vísnasöngur og vönduð bókaútgáfu hefur aldrei verið öflugri en undanfarna áratugi og nýstárlega auglýsingagerð í útvarpi og sjónvarpi hafa auðgað tunguna þar sem orðið hafa til orðaleikir og íslensk fyndni sem áður voru óþekktir í málinu – að ógleymdu rappi á íslensku. Engu að síður eru ýmis viðgangsefni sem bíða úrlausnar svo sem notkun íslensku í stafrænu umhverfi.

Flest bendir því til, að íslenska, þetta forna beygingarmál, geti áfram gegnt hlutverki sínu sem félagslegt tjáningartæki í fjölþættu samfélagi nútímans. Hins vegar hefði mátt finna betra enskt nafn á Flugfélag Íslands en Air Iceland Connect.

 

Strútskýring, málrækt og mannlegt mál

Gamlir málræktarmenn, nemendur Halldórs Halldórssonar, prófessors við Háskóla Íslands fyrir hálfri öld og kennara við MA á sínum tíma, sem einnig nutum leiðsagnar Árna Kristjánssonar frá Finnasstöðum í Kaldakinn og Gísla Jónsssonar frá Hof í Svarfðaradal í Menntaskólanum á Akureyri, höfum áhyggjur af framtíð íslenskrar tungu, ekki síst eftir að nemendur í grunnskóla eru farnir að tala saman á ensku, eins og Morgunblaðið greinir frá í vikunni. Mannlegt mál er félagslegt tjáningartæki sem við notum til þess að koma til skila hugsun og hugmyndum okkar. Ef sumir þegnar málsamfélagsins taka að tala annað tungumál, verður hins vegar rof sem skiptir þessu fámenna samfélagi í hópa eftir tungumáli – og þá er illt í efni.

Nú er því þörf á almennri umræðu um íslenska málrækt og íslenska málvernd á svipaðan hátt og á 19du öld, þegar Fjölnismenn með Jónas Hallgrímsson og Konráð Gíslason í broddi fylkingar hrundu af stað endurreisnarstarfi íslenskrar tungu, m.a. með nýyrðasmíð sem átti sér fyrirmynd í þýðingum á miðöldum og starfi Guðbrands Hólabiskups og Arngríms lærða á 16du og 17 öld. Enn er áhugi á nýyrðasmíð lifandi og enn gera orðvísir menn – konur og karlar – ný orð til þess að koma til móts við þarfir samfélags sem sífellt er að breytast, samfélags í sífelldri þróun, ellegar nýyrðin eru til þess gerð að bregða ljósi á samfélag sem verður stöðugt flóknara og ógagnsærra.

Guðmundur Andri Thorson rithöfundur, ættaður úr Bótinni á Akureyri, skrifar vikulega þátt í Fréttablaðið þar sem hann fjallar um málefni líðandi stundar. Fyrra mánudag skrifaði hann um hina sigri hrósandi vanþekkingu og segir, að með allsherjartengingu hins netvædda mannkyns fái fávísin rödd og rými sem aldrei fyrr – og í kjölfarið virðingu. Með þessu móti breiðist hin sigri hrósandi vanþekking út með ógnarhraða sem sé áberandi í umræðunni um loftslagsvandann þar sem framtíðarsýnin er svo ógnvænleg að mörgum reynist um megn að horfast i augu við vandann en reyna að drepa málum á dreif með útúrsnúningum og afneitun. „Þessa iðju mætti kalla strútskýringar með vísan til hins snjalla nýyrðis „hrútskýring”, sem er þýðing Hallgríms Halgasonar á enska orðinu „mansplaining” og vísar til áráttu karlmanna til að þagga niður í konum með yfirlætislegum útskýringum á hlutum sem þær þekkja iðulega betur til en hrútskýrandinn. Strútskýringar snúast um ólíkar aðferðir afneitunarsinna við að stinga höfðingu í sandinn.” Þannig kemst Guðmundur Andri Thorsson að orði og er nýyrði hans – strútsskýring – skemmtilegt orð og lýsandi.

Sagt er að Sigurður Nordal hafi notað orðið kjalfróður um menn sem þekktu nöfn á bókarkjölum en vissu lítið um efni eða innihald bókanna. Orðið kjalfróður kemur fyrst fyrir á prenti í tímaritinu Múlaþingi árið 1981 og síðan í Tímariti Máls og menningar 1988. Hins vegar hefur þetta nýyrði enn ekki komist á orðabækur. Hvenær má þá búast við að nýyrðið strútskýring, sem fyrst sá dagsins ljós í Fréttablaðinu mánudaginn 13.mars 2017, komist á orðabók?

Frábær ræða forsetafrúarinnar á konudaginn

Á konudaginn, síðast liðinn sunnudag 19da febrúar, flutti forsetafrú Íslands, frú Eliza Reid, ræðu við guðsþjónustu í Vídalínskirkju í Garðabæ og var guðsþjónustunni útvarpað. Ræða forsetafrúarinnar var með bestu ræðum sem ég hef heyrt og hef ég þó heyrt margar góðar ræður um dagana.

Ræðan var efnismikil, einlæg og skemmtileg með lærdómsríkum samlíkingum og ábendingum sem bæði konur og karlar geta lært mikið af. Hins vegar hef ég hvergi séð minnst einu orði á þessa merku ræðu sem enn má hlusta á í Sarpinum: http://www.ruv.is/sarpurinn/ras-1/gudsthjonusta-i-vidalinskirkju/20170219.

Þá er hægt að lesa ræðuna á: http://forseti.is/media/1738/2017_02_19_er_vidalinskirkja.pdf. Vil ég benda hugsandi fólki á að hlusta á eða lesa ræðu forsetafrúar Íslands, frú Elizu Reid.

 

Öld öfganna

Bókin Age of Extremes eftir Eric Hobsbawm kom út á ensku árið 1994 og í íslenskri þýðingu 1999 og var nefnd Öld öfganna, saga heimsins á 20.öld.  

Eric Hobsbawm fæddist í Alexandríu 1917 – á dögum breska heimsveldisins, en ólst upp í Vínarborg og Berlín.  Hann var af gyðingaættum og í Berlín varð hann vitni að valdatöku Hitlers 1933.  Þá fluttist hann til Bretlands, las sagnfræði við King´s College í Cambridge, mótaðist af Maxrisma og varð einn af stofnendum tímaritsins Past and Present 1952 sem hafði mikil áhrif á viðhorf í sagnfræði.  Hobsbawm kenndi lengi sagnfræði við London University og voru einkunnarorð hans: „Hlutverk sagnfræðinga er að muna það sem aðrir gleyma.“

Tuttugasta öld er mesta framfaraskeið í sögu mannkyns en um leið skeið mestu grimmdarverka sem sögu fara af, öld glundroða, örbyrgðar og siðleysis, öld göfugra hugsjóna, menningafreka og mikilla lífsgæða hjá hluta jarðarbúa en hungurs og dauða hjá íbúum þriðja heimsins.  Öldin var einnig öld grimmdarverka og þjóðarmorða sem eiga sér fáar hliðstæður.  Háð voru langvinn stríð þar sem drepnir voru mun fleiri óbreyttir borgarar, konur og börn, en hermenn.

 

Öld andstæðna og grimmdar

Nú er risin ný öld sem margir hafa bundið vonir við.  Enn eru þó háð grimmileg stríð og réttur einstaklinga fyrir borð borinn.  Fleiri eru nú á flótta undan harðrétti, rangsleitni og fátækt en nokkru sinni.  Þá vekur tilhneiging í stjórnmálum meðal voldugustu þjóða heims ugg í brjósti, nú síðast framferði Trumps í Bandaríkjunum, og aukið fylgi öfgaflokka í Þýskalandi, Frakklandi og Austurríki – að ekki sé talað um framferði Rússlands undir stjórn Pútíns, en í því landi hefur misrétti og yfirgangur viðgengist frá ómunatíð.  Alþýðulýðveldið Kína, þar sem býr fimmtungur jarðarbúa, er farið að haga sér í samræmi við reglur auðvaldsins, auk þess sem tilhneiging til að leggja undir sig lönd og þjóðir hefur einkennt stjórn Kína lengi.

 

Kenningar um frið og bræðralag

Kristin trú, gyðingdómur og Íslam, sem merkir „friður”, boða frið og bræðralag – frið á jörðu.  Fimm reglur búddismans að góðu líferni kveða á um, að ekki skuli drepa, ekki stela og ekki ljúga, eins og í öðrum megintrúarbrögðum heimsins.  Engu að síður standa samtök kristinna manna, gyðinga – að ekki sé talað um samtök múslíma – fyrir og ofbeldi og manndrápum víða um heim, þótt alls staðar séu þar minnihlutahópar öfgamanna á ferð.

 

Sameinuðu þjóðirnar

Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar í lok síðari heimsstyrjaldarinnar.  Markmið með stofnun þeirra var að varðveita frið og öryggi, efla vinsamlega sambúð þjóða byggða á virðingu fyrir jafnrétti og sjálfsákvörðunarrétti einstaklinga og þjóða, koma á samvinnu um lausn alþjóðavandamála og stuðla að virðingu fyrir mannréttindum án tillits til kynþáttar, kyns, tungu eða trúarbragða.

Sameinuðu þjóðirnar ráða ekki sjálfar yfir herliði og þurfa aðildarríkin því að bjóða fram herlið og aðra aðstoð.  Öryggisráðið mælir með aðgerðum til lausnar deilum milli ríkja – eða átökum innan ríkja – og getur ákveðið að senda friðargæslulið á átakasvæði.  Ráðið getur einnig falið ríkjum að beita þvingunaraðgerðum, efnahagslegum refsiaðgerðum eða gripið til sameiginlegra hernaðaraðgerða gegn árásaraðila.

 

Neitunarvald

Fimm ríki, sigurvegarar í síðari heimsstyrjöldinni, gegndu lykilhlutverki við stofnun Sameinuðu þjóðanna: Bandaríkin, Bretland, Frakkland, Kína og Sovétríkin.  Höfundar sáttmála Sameinuðu þjóðanna gerðu ráð fyrir að þessi fimm ríki héldu áfram að tryggja frið í heiminum og fengu þær því fastasæti í Öryggisráðinu.  Auk þess var ákveðið að þau fengju neitunarvald í ráðinu, þannig að ef eitthvert þeirra greiddi atkvæði gegn tillögum um aðgerðir, gæti ráðið ekki samþykkt tillöguna.  Þetta neitunarvald hefur verið gagnrýnt, enda reynst Akkillesarhæll í starfi samtakanna, og í tvo áratugi hefur verið reynt að finna leið til þess að höggva á þennan Gordíonshnút, en lítið hefur gengið, einkum vegna áhrifa frá voldugum vopnasölum heimsins.

Margir telja skipan í Öryggisráðið, valdamestu stofnun Sameinuðu þjóðanna, endurspegli úrelta heimsmynd.  M.a. hafi ríki Evrópu meiri völd en ríki annarra heimsálfa.  Þriðjungur fulltrúa í Öryggisráðinu kemur frá Evrópu, enda þótt ríki þar séu aðeins fimmtungur aðildarríkjanna 193.  Auk fastafulltrúa Kína í ráðinu eru aðeins tveir fulltrúar frá Asíu, kjörnir til tveggja ára.  Ríki Afríku eiga engan fastafulltrúa en þrír fulltrúar þaðan eru kjörnir til tveggja ára. Afríka og Asía eiga því aðeins sex fulltrúa í Öryggisráðinu þótt ríki í þessum heimsálfum séu helmingur aðildarríkja Sameinuðu þjóðanna.

 

Menning, listir og mannúð

Þrátt fyrir misrétti, manndráp og ofbeldi blómstrar menning og listir um allan heim: myndlist, bókmenntir, leiklist að ógleymdri fjölbreyttri tónlist af ýmsu tagi.  Auk þess vinna mannúðarsamtök og samtök sjálfboðsliða ómetanlegt starf víða um heim.  Þá hefur menntun aukist á öllum sviðum og tækni opnað nýjar leiðir í atvinnulífi, framleiðslu og tómstundum.  Komin er fram tækni sem á eftir að leysa flestan þann vanda sem stafar af hlýnun jarðar, en hitasveiflur á jörðinni eru ekki nýtt fyrirbæri.

Á Íslandi vex upp kynslóð sem er betur menntuð en nokkur fyrri kynslóð á þessu kalda landi, sem var eitt fátækasta land í Evrópu fyrir einni öld en er nú með ríkustu þjóða heims.  Því má segja að Ísland hafi ferðast þúsund ár á einni öld.  Við lifum því enn á öld öfganna.

Umboðsmaður eldri borgara

Brýna nauðsyn ber til þess að Alþingi stofni þegar í stað embætti umboðsmanns eldri borgara. Til þess liggja margar ástæður.  Í fyrsta lagi er aðbúnaði og umönnun aldraðra í mörgu ábótavant hér á landi, enda þótt víða sé vel unnið og af fagmennsku.  Í öðru lagi segir umönnun aldraðra mikið um menningarástand þjóðar á sama hátt og umönnun barna.  Í þriðja lagi hafa þeir, sem nú eru aldraðir, skapað velferðarríkið Ísland sem er meðal fremstu velferðarríkja heims, en fyrir 200 árum var Ísland eitt fátækasta land í Evrópu.  Í fjórða lagi þarf með þessu að skapa virðingu fyrir eldra fólki, virðingu sem byggð er á skilningi, en víða skortir mjög þennan skilning.

Samtök eldri borgara í Danmörku, Ældre Sagen, hefur gert kröfu um að stofnað verði embætti umboðsmanns eldri borgara og bent á umboðsmann barna þar í landi.  Svipað er uppi á teningnum hjá norsku samtökum eldri borgara, Seniorsaken, sem stofnuð voru með það að markmiði að vinna gegn mismunun og fordómum, sem eldri borgarar verða fyrir þar í landi, eldrediskriminring, og neikvæðri afstöðu til elda fólks.  Auk þess leggja samtökin mikla áherslu á að tryggja góða heilsuþjónustu fyrir eldri borgara, þar sem borin er tilhlýðileg virðing fyrir gömlu fólki, en á það skorti víða í Noregi.  Ennfremur leggja samtökin áherslu á að reistar verði hentugar íbúðir fyrir aldraða, en 60% aldraðra í Noregi vilja búa í íbúðasamstæðum fyrir aldrað fólk með svipuðu sniði og Grund er að reisa í Mörkinni við Suðurlandsbraut í Reykjavík sem sérstaklega eru hannaðar með þarfir aldraðra í huga.

Framtíð íslenskrar tungu

16da þ.m. var Dagur íslenskrar tungu haldinn víðs vegar um land á fæðingardegi Jónasar Hallgrímssonar.  Á þessum degi hafa Móðurmálsverðlaunin verið veitt frá 1996 og aðrar viðukenningar þeim til handa sem stuðlað hafa að vexti og viðgangi elstu lifandi þjóðtungu Evrópu.

19da nóvember var haldin afmælishátíð Hins íslenska bókmenntafélags í tilefni 200 ára afmælis félagsins sem stofnað var í Kaupmannahöfn og var „einn hinn mesti atburður í sögu íslenzkra mennta, því að hún táknar gagnger umskipti í viðhorfi manna gagnvart íslenzkri tungu og bókmenntum síðari alda,” eins og Þorkell Jóhannesson segir í Sögu Íslendinga.

Á afmælishátíð Hins íslenska bókmenntafélags töluðu Guðni Th. Jóhannesson forseti, Jón Sigurðsson forseti Bókmenntafélagsina og Dagur B. Eggertsson borgarstjóri.  Allir gerðu stöðu íslenskrar tungu og framtíð að umræðuefni. Jón Sigurðsson ræddi sérstaklega um framtíð tungunnar í stafrænum heimi og sagði, að þegar Bókmenntafélagið var stofnað hefði íslensk tunga verið í hættu og þá – eins og nú – hefðu margir haft áhyggjur af stöðu og framtíð tungunnar. Stofnendum félagsins hefði verið ljóst að sérstaða íslenskrar menningar – sjálf líftaugin í sögu þjóðarinnar – væri fólgin í óslitnu samhengi tungu og bókmennta frá upphafi og yfir þessu samhengi þyrfti að vaka. Yfir streymdi í vaxandi mæli margvíslegt efni á erlendum tungum í ýmsum myndum. Gæfa Íslendinga hefði verið að varðveita forna skáldskaparhefð og málið væri dýrmætasti þáttur íslenskrar menningar og um leið einn áhrifaríkasti hvati þeirrar endurreisnar á nítjándu og tuttugustu öld sem að lokum leiddi til sjálfstæðis. „Tungumálinu megum við ekki týna – því að þá týnum við okkur sjálfum”, sagði forseti Hins íslenska bókmenntafélags, og hélt áfram:

Nú er í vændum að viðmót hvers konar véla og tækja sem beita þarf daglega verði þannig úr garði gert, að það taki við fyrirmælum á mæltu máli. Eigi íslenskt mál að verða gjaldgengt í þeim samskiptum þarf að koma upp íslenskum máltæknigrunni til að tengja talað mál við tölvur. Vísir að slíkum grunni er til hjá upplýsingatæknifyrirtækinu Google vegna þess að íslenskir starfsmenn hafa séð til þess að íslenskan er eina fámennistungumálið sem komið hefur verið fyrir í máltæknigrunni þar á bæ. ... Áætlað hefur verið að það kosti á annan miljarð króna að smíða nothæfan máltæknigrunn fyrir íslensku. Tíminn er naumur og næstu þrjú til fjögur ár geta ráðið úrslitum um framtíð íslenskunnar á þessum vettvangi. Til þess að koma þessu í kring þarf samstillt átak hins opinbera og atvinnulífs og allra þeirra sem láta sér annt um framtíð tungunnar. Bókmenntafélagið hyggst kveðja til ráðstefnu á næsta ári sem flesta er láta sig framtíð íslenskunnar varða til þess að stilla saman krafta í slíku átaki. Íslensk málnefnd hefur lagt  sérstaka áherslu á mikilvægi máltækni fyrir framtíð íslensku í stafrænum heimi. Íslendingar þurfa að fjárfesta myndarlega í eigin móðurmáli. Framtíð íslenskrar tungu er ekki einkamál Íslendinga. Hverfi hún, hverfur heill menningarheimur. Forvígismenn Bókmenntafélagsins á nítjándu öld sýndu og sönnuðu að íslenska gat dafnað mitt í tækni- og samskiptabyltingu þeirrar aldar. Núlifandi kynslóð þarf að sýna og sanna að íslensk tunga geti blómstrað mitt í stafrænni byltingu á okkar öld – og þeirri næstu.

Undir þessi orð Jóns Sigurðssonar, forseta Hins íslenska bókmenntafélags, skal tekið. Þetta er aðkallandi verkefni fyrir íslenska menningu og framtíð íslenskrar tungu.

Fegursta ljóð á íslensku

Stundum getur verið gaman að spyrja spurninga sem ekkert rétt svar er til við – jafnvel ekkert svar.  Á dögunum spurði ég nokkra vini míona, karla og konur, hver væri að þeirra dómi fegursta vísa sem ort hefði verið á íslenska tungu.  Engin frekari skýring var gefin á því, við hvað átt væri með orðinu fagur. Ekki þurfti heldur að rökstyðja svarið.  Einu gilti hvort um væri að ræða stöku, erindi úr litlu ljóði eða úr löngu kvæði.

 

Svör bárust frá flestum, sem spurðir voru.  Þar af voru tvær vísur eftir Skáld-Rósu eða Vatnsenda-Rósu, Rósu Guðmundsdóttur sem fæddist 1795 í Hörgárdal og ólst þar upp, bjó allvíða og lést 1855, tæplega sextug að aldri.  Hún á sér afar merka sögu, átakasögu, sem ekki verður rakin hér. Ekki er vitað til hvers eða hverra hún orti þessar vísur, enda önnur saga.  Báðar þessar vísur bárust frá konum.

 

Þó að kali heitur hver,

hylji dali jökull ber,

steinar tal' og allt hvað er,

aldrei skal ég gleyma þér.

 

Langt er síðan sá ég hann,

sannlega fríður var hann,

allt sem prýða mátti einn mann

mest af lýðum bar hann.

 

Þriðja vísan sem birt verður að þessu sinni barst einnig frá konu.  Vísan er eftir Árna Böðvarsson rímnaskáld sem fæddur var í Staðarsveit 1713 og dáinn 1776.  Langafi hans var séra Ketill Jörundarsonar að Hvammi í Hvammssveit, móðurfaðir Árna Magnússonar prófessors og handritasafnara, en móðir hans Ólöf Árnadattir, systurdóttir Jóns biskups Vídalíns.  Árni Magnússon og Árni Böðvarsson voru því skyldir að öðrum og þriðja, en Jón Vídalín ömmubróðir hans.  Árni Böðvarsson varð stúdent frá Hólum í Hjaltadal 1732 en bjó lengst af á Snæfellsnesi, kenndur við Akra á Mýrum.  Árni var dæmdur fyrir hórdómsbrot með giftri konu og skildi við konu sína. En til seinni konu sinnar, Ingveldar Gísladóttur, orti hann þriðju vísuna sem barst og hér verður birt:

 

Ætt' eg ekki vífaval

von á þínum fundum,

leiðin eftir Langadal

löng mér þætti á stundum.

 

Til Ingunnar, konu sinnar, orti Árni stöku sem fangar hugann og á heima í þessu safni:

 

Þú ert út' við eyjar blár,

eg er sestur að Dröngum.

Blóminn fagur kvenna klár,

kalla eg löngum

- kalla eg til þín löngum.

 

En á degi íslenskrar tungu, afmæli sveitunga míns og félaga Jónasar Hallgrímssonar, ætla ég að birta það ljóð hans, sem hefur hrifið mig einna mest og er einna torskildast allra kvæða hans og ljóða, kvæðið Alsnjóa, sem hann orti í Sórey á Sjálandi 1844:

 

Eilífur snjór í augu mín

út og suður og vestur skín,

samur og samur inn og austur,

einstaklingur! vertu nú hraustur.

 

Dauðinn er hreinn og hvítur er snjór,

hjartavörðurinn gengur rór

og stendur sig á blæju breiðri,

býr þar nú undir jörð í heiðri.

 

Víst er þér, móðir! annt um oss,

aumingja jörð með þungan kross,

ber sig það allt í ljósi lita,

lífið og dauðann, kulda’ og hita.

 

Framtíð ferðamála á Íslandi

Fróðlegt var að lesa viðtal við Dag Eggertsson arkítekt í Fréttatímanum 10da þ.m., en Dagur hefur búið í Noregi í 30 ár og rekur arkítektastofu í Ósló og Bodö.  Eftir ferðalag um Ísland í sumar segir hann að vakning sé í gangi varðandi ferðaþjónustu á landinu en greinilega sé verið að vinna af miklum vanefnum og í miklum flýti, bygingum hróflað upp, sem stundum líta þokkalega út en eru á kolvitlausum stað, byrgja fyrir útsýni eða eru á stað sem myndar ekki nægilega góðar gönguleiðir og eru í raun að skemma landslagið.  

Dagur Eggertsson nefnir að fyrir teimur áratugum hafi norska vegagerðin hrundið af stað verkefninu „ferðamannavegir” til að skapa aðlaðandi umhverfi við vegi landsins og laða ferðamenn að minna fjölförnum svæðum og ekki síst að gera ferðalagið ánægjulegra og skapa öryggi.  Hafist var handa að skipuleggja áningarstaði, salernisaðstöðu og gera útsýnisstaði með reglulegu millibili og arkítektar og landslagsarkítektar fengnir til að túlka staðhætti og laga mannvirki að umhverfinu.  Hafi verið efnt til samkeppni víða og niðurstöður vakið athyglu vía og fengið alþjóðleg hönnunarverðlaun.

Verkefnið „ferðamannavegir” var ekki upphaflega hugsað sem fjárfesting í hönnun en vegirnir séu nú orðnir með þeim vinsælustu í Noregi og ferðamenn upplifa náttúruna og mannvirkin í náttúrunni.  Upphaflega hagfi þetta verið hjávegir yfir fjöll og hálendið’ og djúpa dali og firði og áður ókunnum stöðum gefið.  Síðan voru fleiri áningarstaðir hannaðir á fjölfarnari stöðum þar sem fólk hafði hætt lífi sínu við að taka myndir af klettum og fjöllum.  Arkítektastofa Dags Eggertssonar hefur hannað útsýnispall við stöðuvatn í Seljord í Norður Noregi en samkvæmt þjóðsögum búa í vatninu sæskrímsli, eins og þekkt er úr íslenskum þjoðsögum.  Auk þess hefur arkítektastofa Dags hannað brú með listhúsi yfir eina straumhörðustu á í Noregi þar sem njóta má veitinga um leið og nátturan er skoðuð.

Átaks er þörf - strax

Viðtalið við Dag Eggertsson er afar fróðlegt og mættum við Ísleningar – eða öllu heldur verðum við Íslendingar að læra af þessu starfi frænda okkar Norðmanna, ef okkur er einhver alvara að fá hingað til lands erlenda ferðamenn áfram og halda í þá miklu fjölgun ferðamanna sem orðið hefur – og verður lyftistöng, en þá verður ný ríkisstjórn, yfirvöld ferðamála, starfsmenn í ferðaiðnaði, sveitarfélög og landeigendur að taka höndum saman og finna færar leiðir, en hætta að tala í austur og vestur um tittlingaskít.