AIDS, bókasafn, sími og svahílí

Flest tungumál heimsins – nema íslenska – nota enska skammstöfunarorðið AIDS um alnæmi eða eyðni og grísku orðin autograf um 'eiginhandaráritun', telefon um 'síma' og bibliotek um 'bókasafn', þótt í ensku sé oftast notað latneska orðið library. Nýyrðasmíð Íslendinga hefur líka vakið undrun þeirra sem til þekkja. Fyrir aldarfjórðungi átti ég tal við sænskan málfræðing sem sagði, að meðan Svíar deildu um það, hvort rita ætti AIDS með stórum stöfum eða litlum, væru Íslendingar að velja um átta mismunandi nýyrð um það sem á ensku var kallað Acquired Immune Deficiency Syndrome, sem mætti kalla 'áunnið ónæmi'.

Orðið bókasafn er þýðingarlán, sem svo er kallað, þ.e. þýðing á gríska orðinu bibliotek sem myndað er úr biblos, 'bók', og théke, 'geymsla' eða 'safn'. Til gamans má geta þess, að orðið bókasafn kemur fyrst fyrir í ævisögu Hannesar biskups Finnssonar „upplesin vid Hans Jardarfør ad Skálholti þann 23ia Augúst 1796”, eins og stendur í útgáfunni frá Leirárgörðum 1797. Er hugsanlegt að hinn lærði biskup hafi sjálfur þýtt orðið úr grísku.

Orðið autograf er myndað af grísku orðunum αὐτός, autós, sem merkir 'sjálfur', og γράφ, graf, og skylt grísku sögninni γράφειν, gráphein, 'skrifa'. Þessa orðstofna þekkja lesendur í tökuorðum eins og átómat, 'sjálfsali', eða átómatískur, 'sjálfvirkur', graf, 'línurit', grafík, 'svartlist', og graffittí, 'veggjakrot'.

Orðið sími á sér hins vegar langa sögu. Tæknifyrirbærið vakti undrun þegar Skotanum Alexander Graham Bell tókst að flytja mannsrödd um koparvír um 1870. Þegar framleiðsla tækisins hófst fáum árum síðar, var á ensku farið að nota orðið telephone um þetta tækniundur. Orðið er myndað af grísku orðunum τῆλε, tēle, 'fjarlægur', og φωνή, phōnē, 'rödd' og mætti þýða það sem orðinu firðtal. Eins og lesendur þekkja hefur firðtal breyst í tímans rás. Í stað talþráða hefur orðið til raunverulegt firðtal, þráðlausir snjallsímar, farsímar eða gemsar, en orðið gemsi er hljóðlíkingarorð skammstöfunarinnar GSM, Global System for Mobile Communications.

Í fornu máli íslensku kemur fyrir hvorugkynsorðið síma í merkingunni 'þráður', eða jafnvel 'þráður úr gulli', og karlkynsorðið sími í samsetta orðinu varrsími, sem merkir 'kjölrák' eða 'kjalsog'. Í nýnorsku, sem er sérlega fallegt mál og náskylt íslensku, er til orðið sime, 'reipi' eða 'taug'. Þegar Íslendingum bárust síðan frásagnir um fyrirbærið telefon eða telephone undir lok nítjándu aldar, var fyrst notað orðið telefónn. Síðan komu fram tillögur eins og firðtal (1875), hljómþráður (1877), hljóðberi (1879), hljóðþráður (1888) og talþráður(1891). Í Ný danskri orðabók með íslenzkum þýðingum eftir Jónas Jónasson frá Hrafnagili frá árinu 1896 er að finna orðið sími í samsetningunum talsími og ritsími og sögnin að talsíma. Árið eftir kemur orðið sími fyrir í tímaritinu Sunnanfara. Síðan hefur orðið verið nær einrátt í íslensku.

Og þá kemur rúsínan í pysluendanum. Í tungumáli því sem heitir svahílí eða kisvahílí er notað orðið simu um 'telefon'. Svahílí er bantúmál með öllu óskylt íslensku. Svahílí er talað af um 150 milljónum manna í Austur Afríku og er opinbert mál í Tansaníu, Kenía, Úganda, á Kómóróeyjum og í Kongó. En sagt er að orðið simu í svahílí sé komið af persneska orðinu sim, سیم, sem merkir 'þráður', jafnvel 'silfurþráður', og er orðið sim, سیم, notað í persnesku um síma og farsíma. Persneska er indóevrópskt mál – eins og íslenska – og hafa um 110 milljónir manna í Íran, Afganistan, Tatsekistan, Úsbekistan, Tyrklandi, Írak, Katar, Ísrael, Kúveit, Barein og Óman persnesku að móðurmáli. Rótin í íslenska orðinu sími og persneska orðinu sim, سیم, er hin sama, þ.e. *sêi-, og merkir 'binda', sbr. orðið seil, sem merkir 'band', og orðið sili, sem merkir 'lykkja á bandi'.

Á öldunum fyrir Kristsburð var Persía stórveldi, kallað Persaveldi, eins og áhugasamir lesendur þekkja. Persar lögðu undir sig lönd og álfur, m.a. Egyptaland, og bárust áhrif frá þeim víða. Er m.a. talið að persneska hafi haft áhrif á mörg tungumál, m.a. arabísku og önnur semitísk mál. Hugsanlegt er því að persneska orðið sim, سیم, hafi borist í tungumál sunnan Egyptalands, bæði svahílí og kisvahílí, fyrir tvö þúsund árum. Síðan hafa málvísir menn á þessum slóðum notað orðin sim og simu um telefon, enda var sími Bells í upphafi þráður, koparþráður. Hugsunin var hin sama og hjá málvísum Íslendingum í lok 19du aldar þegar þeir tóku upp orðið síma, 'gullþráður', um þetta tækniundur.

Undirritaður hefur ekki þekkingu til að rekja þessa sögu lengra. En ljóst er, að ekki aðeins vegir guðs og ástarinnar eru órannsakanlegir, heldur einnig vegir menningararáhrifa og tungumála heimsins. Til að reka smiðshöggið á furðuverk tungumálanna og undarlegan skyldleika þeirra má geta þessað 'saga Persa' heitir á persnesku IRAN SAGA. Vegir tungumálanna eru því sannarlega furðulegir, þótt e.t.v. séu þeir ekki með öllu órannsakanlegir.