Hörgarnir í Hörgárdal

Margir telja Hörgárdal draga nafn af heiðnum blótstöðum, hörgum, þótt engar heimildir séu um slíka blótstaði í Hörgárdal né annars staðar á Íslandi. Á landnámsöld var heiðinn átrúnaður á undanhaldi og kristni farin að festa rætur á Íslandi. Einnig af þeim sökum er ósennilegt að Hörgárdalur dragi nafn af heiðnum blótstöðum, enda hafa þeir naumast sett þann svip á dalinn að hann dragi nafn sitt þar af.

Orðið hörgur er í norsku notað um kollótt fjöll með brattar hlíðar - „fjellnut, særlig med flat topp og bratte sider". Örnefnafræðingar í Noregi telja líka öll hörga-örnefni þar í landi eigi rætur að rekja til þessa orðs. Hörga-örnefni eru mörg í Noregi. T.a.m. eru milli Harðangursfjarðar og Sognsævar mörg fjöll sem bera sanfnið hörgur – horg, s.s. Veskrehorg, Grönahorg, Svartahorgi og Lönahorgi, skammt norður af Voss, og þar norður af er Horgadalen – Hörgadalur. Raunar eru Hörgadalir fjórir á Hörðalandi, þaðan sem flestir landnámsmanna komu.

Þegar siglt er inn Eyjafjörð og Hörgárdalur opnast á stjórnborða, blasa við fjöllin vestan Hörgárdals: nyrst Þrastarhólshnjúkur, síðan Staðarhnjúkur og Fálkahaus sem mynda burstir í kollóttum og bröttum fjöllunum ofan Möðruvalla. Innar eru Lönguhlíðarfjall, Högg og Slembimúli, Grjótárhnjúkur og Háafjal. Öll þessi fjöll minna á hörgana á Hörðalandi.

Sennilegt er því, að fjöllin vestan Hörgárdals séu hörgarnir, sem gáfu dalnum nafn í upphafi og hafi minnt norsku landnámsmennina á hörgana heima í Noregi. Dalurinn hefur upphaflega heitið *Hörga-dalur, eins og dalirnir á Hörðalandi, eftir fjöllunum sem enn setja svip á dalinn og greina hann frá öðrum dölum við Eyjafjörð. Síðar hefur fólk tekið að kalla dalinn Hörg-ár-dal eftir *Hörg-a-á, á sama hátt og einstaka maður er farinn að tala um *Fnjósárdal eftir Fnjóská í stað þess að kalla dalinn Fjóskadal, eins og hann hefur heitið frá upphafi, nefndur eftir fnjóskunum, þurrum og feysknum trjástofnum sem enn setja svip á Fnjóskadal. Hörgarnir í Hörgárdal standa því enn – og hafa staðið í tíu þúsund ár.

Athugasemdir

[Svanur Gísli Þorkelsson, 27.11.2011 kl. 04:20]

Ekki liggur Hörgaeyri á Heimaey undir kollóttu fjalli. Og var ekki kirkjunni sem þar var reist valin þar staður vegna þess að verið var að helga heiðinn reit? Ef engar voru hörgar á Íslandi, hvar tilbáðu þá "heiðnir" menn sína guði frá landnámi og fram yfir kristintöku?

[Tryggvi Gíslason, 27.11.2011 kl. 08:51]

Nei, það er alveg rétt, Gísli, en Hörgaeyri merkir sennilega "grjóteyri". Orðið hörgur er skylt orðinu harður og af sama toga og sænsku "harg, horg" sem merkir "grýtt svæði" og harg "grjótvarða". Af sama toga eru einnig orðið hörgur eða hörgrur kvk ft "hrjósturland" og lýsingarorðið hörgralegur "hrjóstrugur" [sbr Íslensk orðsifjabók 1989:413].

Þótt í Biskupasögum standi um Hörgaeyri í Vestmannaeyjum að "þar vóru áðr blót ok hörgar" [Bp I 1858:20] getur frásögnin ekki talist traust og gæti raunar verið um örnefnasögn að ræða. Talið er að "Medan hov-ordninga har vori den dominerande i tidsromet 600- til 900-åra, må horg vise tilbake på eit tidlegare religiøst utviklingssteg." [Kult hist leks VII 1962:11]